Shenjtėrimi i Ismail Kadaresė
Olsi Jazexhi
Korrik 2006
Kur nė Korrik tė vitit 1990 vegjėlia e Shqipėrisė, e cila ishte shtypur pėr vite tė tėra nga regjimi despotik i Enver Hoxhės, theu muret e ambasadave, pėr tu ēliruar nga shtypja e regjimit dhe bashkuar demokracisė liberale qė ekzistonte nė Perėndim, shkrimtari mė i madh i regjimit tė asaj kohe, Ismail Kadare, qe po tronditej nga rrėzimi i pushtetit, nxitoi tė sulmojė tė rinjtė revolucionarė tė Tiranės siē kishte bėrė edhe mė parė mė Fadil Paēramin e Todi Lubonjėn, duke i quajtur; jashtėqitja e kombit. Mė kujtohet si tani sesi shtypja e regjimit kishte tronditur aq shumė rininė e lagjes sė Kombinatit ku unė jetoja, saqė ajo ishte e gatshme tė pėrballej pėrditė, me tulla dhe gurė me makinėn ushtarake tė komunizmit.
Deklarata e Kadaresė kundėr rinisė qė solli demokracinė nė Shqipėri, ishte e rėndė pėr djemtė e Kombinatit. Ata ndėrsa mblidheshin pėrnatė dhe shkėmbenin me njėri tjetrin thashethemet e ditės dhe arritjet kundėr regjimit, shanin me sa tju zinte goja edhe shėrbėtorin mė tė madh tė komunizmit, i cili i pati quajtur ata, djemtė e pėrgjakur nga makina policore e regjimit; jashtėqitje. Mė kujtohet si tani sesi nė njė natė vere, nė bllokun e parafabrikateve nė Kombinat rinia e lagjes sonė mallkonte Kadarenė, ndėrsa ditėn tjetėr mbushi muret e lagjes me grafitė kundėr Partisė sė Punės, Nexhmije Hoxhės dhe vetė Ismail Kadaresė.
Megjithatė me kalimin e viteve, akrobacitė qė politikės sonė iu desh tė ndėrmarrė, ndėr tė tjera rehabilituan edhe vetė shėrbėtorin mė tė madh tė regjimit tė frikshėm tė tė kaluarės; Ismail Kadarenė. Duke nisur qė nga viti 1991 Kadareja i arratisur nė Francė nisi tė ndryshojė tezat e tij. Nė Paris, ai u deklarua disident dhe nisi tė sulmojė tashmė jo vetėm ish-eprorėt e tij, por edhe shumė kujtime tė tjera tė popullit shqiptar. Kadareja i cili nė shkrimet e tija tė kohės komuniste, si pėr shembull nė shkrimin Realizimi socialist arti i madh i revolucionit botuar nė Zėri i Popullit, nė 13 janar 1974 ishte mėsuar tė shajė tė gjitha fetė, tė quaj Kuranin dhe Biblėn si shpirti i reaksionit botėror, tė sulmojė pėrfaqėsuesit e fesė nė Shqipėri, qė nga Fishta dhe me radhė dhe tė mbrojė arritjet e revolucionit kundėr kapitalizmit, pas vitit 1991 do tė bėnte ndryshim. Nga Parisi, Kadareja nuk do tė sumonte mė armiqtė e Partisė si Fadil Paēramin dhe Todi Lubonjėn siē bėnte nė 1974-ėn, por nacionalistėt shqiptarė dhe fenė e shumicės sė popullit tonė, Islamin.
Siē edhe Rexhep Qosja kujton nė shkrimin e tij nė gazetėn SHQIP mė 15.06.2006, nė vitin 1991 nė librin nga Nėntori nė Nėntor, shkrimtari francezo shqiptar Ismail Kadare, nisi agjitacion propagandėn e re e cila do ta shoqėronte atė nė tė gjithė epokėn e paskomunizmit. Islami i cili shihej me pėrbuzje nga strehimdhėnėsit e tij francezė do bėhej edhe njė nga armiqtė mė tė mėdhenjė tė Kadaresė sė pas viteve 91. Ja sesi e argumentonte Kadareja sulmin kundėr Islamit nė vitin 1991 dhe mirėsinė qė komunizmi kishte bėrė nė Shqipėri;
Prirja e Shqipėrisė do tė ishte drejt fesė sė krishterė, ngaqė ajo lidhej me kulturėn, kujtimet e vjetra, dhe nostalgjinė e kohės paraturke. Me kalimin e viteve, feja e vonė islamike, e ardhur bashkė me otomanėt, do tė zbehej (sė pari nė Shqipėri e mė pas nė Kosovė), derisa tia linte vendin fesė sė krishterė, ose mė saktė kulturės sė krishterė. Kėshtu qė sė paku nga njė e keqe (ndalimi i fesė mė 1967) do tė vinte njė e mirė. Kombi shqiptar do tė bėnte njė korigjim tė madh historik, ēka do tė shpejtonte bashkimin e tij me kontinentin mėmė: Evropėn.
Ndėrsa pėr Kadarenė nė vitin 1974, armiq tė kombit shqiptar, pėrveē islamit, kishin qėnė edhe katoliēizmi dhe priftėrijtė e tij, si Fishta me Koliqin, tė cilėt Kadareja i quante agjentė tė Vatikanit, filoitalianė, fashistė, partizanė tė ēkombėtarizimit dhe romanizimit tė kulturės sonė, pas vitit 1991 kėta tė fundit Kadareja do ti bėnte shenjtorė. Togfjalėshi Evropė dhe katoliēizėm janė dy fjalėt e shenjta qė kanė zėvendėsuar slloganet me tė cilat Kadareja i drejtohet kombit shqiptar nė epokėn pas-komuniste. Ndėrsa gjatė kohės sė komunizmit pėr Kadarenė armiqtė e kombit projektoheshin te tė huajt, imperialistėt dhe revizionistėt, klerikėt katolikė dhe gjergjfishtėt fashistė, pas 1991-shit hasmit e rinjė tė Kadaresė janė projektuar te osmanėt, myslymanėt, islami, lindja dhe haxhiqamilėt.
Shkrimet e Ismail Kadaresė kundėr pėrkatėsisė kulturore dhe nacionalizmit shqiptar nė shumė raste kanė ndezur reaksione tė forta nė rrethet e shqiptarėve anembanė botės. Shumė luftėtarė tė UĒK-sė pėr shembull, ndėrsa luftonin nė Maqedoni me sundimtarėt maqedonė dhe dėgjonin Kadarenė qė i mallkonte si kėlyshė tė Enverit nga pas, e kanė kuptuar mirė qė pas maqedonėve, nė Tiranė ata kanė hasėm edhe mė tė mėdhenjė.
Njė patern i Kadaresė sė kėtyre viteve tė fundit ka qėnė qė pėrveēse tė shajė dhe mallkojė muslimanėt dhe nacionalistėt nė Shqipėri, Kosovė e Maqedoni, tė kthehet edhe nė kryeagjentin e neo-imperializmit kulturor tė frank-katoliēizmit nė Ballkan. Si pasojė e shenjtit tė rikonkuistėt katolike qė ai ka pranuar tė bėhet nė Shqipėri, Kadareja edhe ėshtė sponsorizuar nga kancelaritė e katoliēizmit perėndimor, nė tė njėjtin mėnyrė siē ėshtė sponsorizuar edhe Esad Pashė Toptani pas shitjes qė i bėri Shkodrės nė fillimin e shekullit tė XX-tė. Esadizmi dhe kuislingizimi i Kadaresė mund tė shihen edhe nė veprat e tija paskomuniste. Mė pėrfaqėsuesja e mendimit esadist dhe servil tė Kadarėsė ėshtė novela Viti i Mbrapshtė. Nė Vitin e Mbrapshtė Kadareja rrėfen qartė misionin e tij tė ri. Duke sulmuar revoltėn e Shqipėrisė sė Mesme tė viteve 1914 1915, kur populli shqiptar u ēua kundėr imperializmit tė Fuqive tė Mėdha, tė cilat bėnin lojra dhe pazare me fatet e kombit tonė, Kadareja tregon trendėn e re tė cilėn ai kėrkon qė politika por edhe populli shqiptar tė ndjekė kėtej e tutje.
Novela Viti i Mbrapshtė shan, shpif dhe flet me pėrēmim pėr patriotėt e Shqipėrisė sė Mesme tė cilėt kundėrshtuan me pushkė kolonizatorėt evropjano - perėndimorė. Urrejtja e Kadaresė drejtohet kundėr shtresės sunite muslimane tė Shqipėrisė e cila i tha jo imperializmit evropjan dhe kėrkoi qė tė vendosė vetė fatet e saja nė fillim tė shekullit tė XX-tė. Udhėheqėsit popullorė shqiptarė qė u ēuan kundėr kapter Vidit dhe ushtarėve tė tij hollandezė dhe romunė, pėr Kadarenė janė rebelė, tė prapė, anadollakė. Nė pasazhet e librit Viti i Mbrapshtė i cili ju mėsohet me imponim edhe nxėnėsve tė shkollave tė Mesme tė Republikės sė Shqipėrisė, Kadareja shan shqiptarėt muslimanė; apo mė saktė siē edhe ai i quan, bandat myslymane tė Esat Pashės, tė cilat sipas Kadaresė donin ta ndajnė Shqipėrinė nga Evropa dhe ēojnė drejt Azisė. Pėr Kadarenė lufta kundėr imperializmit rrėfehet si aziatike, ndėrsa nėnshtrimi ndaj okupatorėve si evropjanizėm. Pėr Kadarenė kapter Vidi me rruspijet e tija, tė cilat populli tiranas i kishte tė vėshtirė ti pranonte si pėrfaqėsuese tė kombit, rrėfehen si shpėtimi dhe nderi i tij. Ndėrsa shqiptarėt krenarė qė pritėn me pushkė kapter Vidin siē priti edhe De-Goli i tij francez me pushkė Hitlerin, Kadareja i quan tė prapė, anadollakė dhe aziatikė. Pėr kėtė Kadareja i atribuon revolucionarėve fshatarė edhe njė kėngė, sipas sė cilės kėta urrenin Shqipėrinė kaq shumė, dhe donin vetėm Turqinė saqė pėr himn kishin kėtė kėngė:
Pėr nė xhenet u nisėm,
mbėrritėm nė xhehenem
Shqipėri moj kuēkė
Ēna bėre verem
Sipas Kadaresė, Shqipėria duhej vetėm nga Vidi dhe mercenarėt e tij rumunė dhe hollandezė. Ndėrsa ata qė ja donin gropėn asaj ishin shqiptarėt. Dhe kėtu jo shqiptarėt dosido, por ata myslymanė. Urrejtja qė Kadare rrėfente pėr fetė nė 1974 kur shkruante se: Bibla dhe Kurani, (janė) puse tė pashtershme ideshė reaksionare pas vitit 1991 duket se ėshtė transformuar nga ai vetėm me tezėn se Kurani ėshtė ky pus reaksioni. Ndėrsa muslimanėt rrėfehen si fatkeqėsia e kombit nga Kadareja antimusliman, mirditorėt katolikė tė cilėt me nė krye Gjon Marka Gjonin apo Preng Bib Dodėn u vunė nė shėrbim tė imperializmit tė Fuqive tė Mėdha dhe kishin vėrshuar drejt Durrėsit pėr tė nėnshtruar pjesėt myslymane tė Shqipėrisė, nuk preken aspak, apo trajtohen edhe si pozitivė.
Antimyslymanizmi dhe anti-kombėtarizmi i Kadaresė gjendet i pėrsėritur parreshtur nė vitet e fundit nė njė seri shkrimesh tė tij, ku pėrveē mallkimit qė Kadare i ka bėrė nacionalistėve shqiptarė, kėtyre, ju ka kėrkuar herė pas here edhe qė tė konvertohen nė fenė e Romės, apo mė saktė tė princit katolik, atletit tė Krishtit dhe mbrojtėsit tė Vatikanit, i cili sipas Kadaresė ėshtė Gjergj Kastrioti.
Fryma pro-imperialiste dhe pėrēarėse fetare e Kadaresė shprehet edhe nė shkrimin e tij, Identiteti Evropjan i Shqiptarėve, kur me terma raciste ai sulmon kulturėn e bejtexhive shqiptarė pėrkundėr asaj qė pėr strehuesit e Kadaresė nė Paris, ėshtė politikisht korrekt; letėrsia latino katolike e Bogdanit me kompani. Sulmi antimusliman i Kadaresė shihet qartė edhe kur ai sulmon hyrjen e Shqipėrisė nė Konferencėn Islamike dhe kėrkon izolim e saj dhe shqiptarėve muslimanė vetėm me perėndimin. Antimuslimanizmi i Kadaresė arrin kulmin kur ai ju pėrkujton shqiptarėve nė shkrimin nė fjalė edhe deklaratėn e shpikur ndaj Konicės, e cila presupozon qė ai tė ketė thirrur muhamedanėt shqiptarė tė pėrqafojnė fenė e Romės.
Edhe pse Kadarenė nė tė kaluarėn e kanė sulmuar shumė vetė pėr krimet e tij, denoncimi i akademikut Rexhep Qosja duket se ka qėnė mė i efektshmi pėr tė rrėfyer konjukturalizmin e Ismail Kadaresė. Rexhep Qosja, si njė komrad i vjetė i shkrimtarėve komunistė shqiptarė nė shkrimin Identiteti i Shpėrfillur ka thyer fuqishėm heshtjen qė ka kapluar mendimin e lirė shqiptar nė kėto vitet e fundit. Pėrveēse vėnies nė pah tė asaj qė tė gjithė dinė; qė Kadareja ėshtė njeri konjukturash dhe servil regjimesh, Qosja ka vėnė nė pah racizmin gjeografik dhe fetar qė shkrimtaro shqiptaro francez ka eksportuar nga metropoli kolonial i Republikės sė Pestė Franceze nė Tiranė. Qosja vė nė pah edhe antishqiptarizmin e Kadaresė, kur ai sulmon revoltėn popullore shqiptare tė viteve 1914 1915 por lė nė heshtje krijimin e Republikės Katolike tė Mirditės nga Gjon Marka Gjoni dhe Dom Loro Caka, apo kur sulmon luftėtarėt e lirisė nė Kosovė dhe Maqedoni si kėlyshė tė Enverit.
Megjithatė, denoncimi qe Kadaresė po i bėhet kėto kohėt e fundit nga disa akademikė profilik tė letrave shqipe si Abdi Baleta, Rexhep Qosja etj, duket se nuk ėshtė i mjaftueshėm pėr tė thyer proteksionin dhe statusin e Kadaresė. Ismail Kadare gėzon mbrojtje shtetėrore nė Republikėn e Shqipėrisė. Ai siē edhe zoti Leskaj ka zakon tė thotė, ėshtė njė monument kulture. Pasi ka mundur tė rehabilitohet pas rėnies sė komunizmit tė cilit i shėrbeu pėr 45 vjet, Kadareja nuk e ka problem rehabilitimin dhe mbrojtjen zyrtare edhe nga regjimi i doktor Berishės. Daljet publike tė Kadaresė me MJAFT-in, ambasadoren amerikane, italianėt etj rrėfen qė pas Kadaresė sot, nuk qėndrojnė mė shtete kombėtarė si nė ditėt e komunizmit, por fuqi globale. Apo siē Kadareja do ta kishte shkruar vetė vite mė parė, pas tij sot qėndrojnė Klasat Sunduese; imperialistėt dhe monopolistėt e mėdhenjė tė perėndimit kristjan.
Pas Kadaresė sot qėndrojnė edhe Opus Dei dhe organizatat e tjera sekrete tė Kishės Katolike tė cilat tek ai kanė gjetur renegadin me profilik tė Kishės Perėndimore nė Shqipėri. Njė gjė e kėtillė u pa qartė edhe ditėn e enjte tė datės 22 qershor 2006 kur nė krah tė Kadaresė regjimi i doktor Berishės kishte vendosur ish-doganierin tanimė ministėr kulture dhe pėrfaqėsues i interesave katolike nė Shqipėri, Bujar Leskaj, i cili sėbashku me mercenarėt e Opus Deit dhe institutit katolik Alcide De Gasperi nė Tiranė, ēertifikoi paprekshmėrinė e Kadaresė e Ismail Kadaresė. I rrethuar nga vllehėt antishqiptarė Aurel Plasari dhe Maks Velo, priftėrinjtė Adrian Ndreca, Zef Pllumi, dhe fondamentalisti katolik Fahri Balliu dhe pėrfaqėsuesi zyrtar i Italisė nė Tiranė, ambasadori Attilio Massimo Iannucci, Kadareja dėshmoi zyrtarisht proteksionin ndėrkombėtar qė ai gėzon. Apo mė saktė statusin e Brahmanit tė kombit apo rilindėsit modern qė regjimi Berisha po i jep kėtij oportunisti strukturash.
Duke qėnė nė shėrbim tė Fuqivė tė Mėdha, Kadareja i ditėve tona, kombit shqiptar po i dikton ashtu si edhe nė shkrimin Realizimi socialist-arti i madh i revolucionit tė vitit 1974 vijėn politikisht korrekt qė ky komb duhet tė ndjekė. Vetėm se nė kundėrshtim me 1974 kur Kadareja i mėsonte shqiptarėt tė ishin antimperialistė, antirevizionistė, antikatolikė e antimuslimanė, Kadareja i ditėve tona kėrkon qė kombi i ri shqiptar tė jetė anti-islamik, pro-katolik, anti-kosovar, kundėr Botės Islame, anti-arab, anti-aziatik dhe anti-turk. Pėrkthyesi mė i mirė i mendimit kadarejan, Maks Velo arriti tė perifrazojė shumė mirė ideologjinė e patronit tė tij shpirtėror mbi tė ardhmen e kėtij kombi, nė shkrimin Qoseizimi ose teoria e urrejtjes. Sipas Maks Velos identiteti i ri i shqiptarėve gjatė shekullit tė XXI duhet tė jetė i ndarė nga ai i kosovarėve primitivė, nė luftė kundėr shqiptarėve tradhėtarė muslimanė, dhe nė aleancė tė pandashme me institucionet e Opus Deit dhe Kishės Katolike, pėr tė realizuar atė qė Princ Vidi nuk arriti tė realizojė nė fillimet e shekullit tė XX nė Shqipėri; ēislamizmin dhe ēkombėtarizimin e shqiptarėve. Dhe mesa shihet, shenjtori i gjithė kėsaj rikonkuiste tė ditėve tona, tashmė, nuk do tė jetė mė Nėnė Tereza siē predikonte Kastriot Myftaraj disa vite mė parė, por vetė Shėn Ismail Kadareja. Ai qė nė vitin 1974 quante Gjergj Fishtėn filoitalian i papėrmbajtshėm, agjent i Vatikanit, emisar i pushtimit fashist, partizan i ēkombėtarizimit dhe i romanizimit tė kulturės sonė... shovinist i tėrbuar dhe njėkohėsisht kozmopolit i tėrbuar, duket se po pėrmbush ato me tė cilat akuzonte tė tjerėt vite mė parė.