Acòrdi sus l'-e finala de sosten

Acamp de Besièrs del 3 de març de 2001

• L'existéncia de l'-e de sosten morfologica dins la regularizacion dels adjectius (ex. rog roja es passat a roge roja).
• L'evolucion de la lenga que demanda que certanes grops consonantics finals ajan una -e de sosten.
• L'influéncia desvariaira del sistèma fonologic francés.

• Una derivacion regulara en sistèma fonologic de las paraulas latinas e grègas.
• L'aparicion d'una -e de sosten d'usança morfologica.
• L'aparicion d'una -e de sosten per paritat sillabica amb lo latin, generala en francés, excepcionala en occitan. Dins fòrça mots l'-e de sosten es pas qu'una influéncia del francés qu'aluènha l'occitan de las autras lengas latinas, en téner compte de l'error del " francés meridional ", que pren la realizacion fonologica de l'-e de sosten per l'articulacion normala del francés en general.

• Concernisson pas los mots de formacion populara, que fan partida del fons vièlh de la lenga e que pòdon esitar segon los parlars per aver o non una -e de sosten: amb, sens, ferm, vèrm, mond, salm, Ansèlm, olm, Crist, ranc, At, gent, tremp, golf (de mar), buf, gòf...
• Concernisson unicament los mots de formacion sabenta, d'origina latina e grèga, e tanben los manlèus a las lengas estrangièras.
• Son validas per l'ensems dels dialèctes occitans, après un examen menimós e respectuós de totas las possibilitats fonologicas dialectalas.
  Dins los exemples que seguisson, las solas variacions dialectalas son la neutralizacion è ~ e del lemosin (isotèrme ~ isoterme, univèrs ~ univers), l'accentuacion conservatritz del cisalpin (magic ~ màgic, periòde ~ període) [1] e lo passatge d'-l finala a -u dins qualques mots solament (animal ~ animau, metal ~ metau).

1. L'-e se met pas
   1. Après las terminasons -c, -ç, -ch, -l, -r, -s, -sh, -z, -tz:
      magic, magnific, siriac, maniac, barròc, oblic, antic [2]
      precòç, atròç, loquaç, voraç, lemoviç (pòble ancian), aruspiç, bebriç (pòble ancian) [3]
      romanch, campech, punch
      util, civil, perissodactil, calcul, gropuscul, parallèl, animal
      rar, ovipar, elicoptèr, caractèr, clorur, sulfur, fosfòr, carnivòr
      Pegàs, Caucàs, immens, intens, univèrs, invèrs, pervèrs, còrs (de Corsega)
      ashish, Marraquèsh, manosh, ingosh, malgash
      merguèz, Nazianz, Ormuz, quirguiz (-z finala se pronóncia [s])
      kibbutz...
   2. Après -p, -t, en general:
      polip, ciclòp, pitecantròp
      interprèt, fosfat, clorit, contrast, vast, celèst [4], modèst, onèst, palimpsèst, èst, oèst, trist, bust, inèrt
      Excepcions: veire çai-jos lo ponch B10.
   3. Après las terminasons -auc, -èuc, -ausc, -aust:
      glauc, Pentatèuc, ausc (pòble antic), olocaust, Faust
      Mas: -aute, -aule, -aune, -aure (veire çai-jos lo ponch B3).
   4. Après la terminason -n:
      telefòn, oxitòn, fenomèn, meloman, qüadruman/quadruman, eocèn, sincròn, isocròn, diafan, androgin, poligòn, meloman, rododendron, plancton, Lenin, Ieltzin, Rasputin, Pushkin.
   5. Après las terminasons -nt, -nd, -ng:
      mastodont, Pont (region d'Anatolia), Pont Euxin, Corint, Lepant, shunt
      moribond, vagabond, dividend
      diftong, camping, rafting, gang
      Lo grop d'origina nct se simplifica en -nt [5] e intra dins aquesta categoria:
      instint, distint
   6. Après la terminason -mp:
      Olimp, vamp
   7. Après la terminason -l venent d'una ll dobla, dins los mots de formacion sabenta:
      nul, tranquil, bacil, protocòl, tarbèl (pòble antic), metal, cristal
      Dins la derivacion, ll dobla reapareis:
      nul > nulla, nullitat, anullar
      bacil > bacillar
      tranquil > tranquilla, tranquillitat
      protocòl > protocollari
      tarbèl > tarbèlla
      metal > metallic, metallin, metallurgia
      cristal > cristallin, cristallografia
      Cas particular: se distinguís los sufixes -fille " fuèlha " (polifille, monofille) e -fil " qu'aima " (occitanofil, anglofil, bibliofil)
   8. Après la terminason semivocalica -u, venent de v:
      escandinau, eslau, autoclau, conclau [6], concau, suèu (pòble ancian).
      Dins los derivats, v reapareis:
      escandinau > escandinava, Escandinàvia
      eslau > eslava, eslavofil
      suèu > suèva
      concau > convava, concavitat
   9. Après los mots longs, de mai d'una sillaba, acabats per -b, -d, -g, -m:
      efèb, arab (=arabi), polisillab, monosillab, nabab, baobab, Moab
      abitud, solitud, Ingrid, retrograd, plantigrad, Belgrad, Volgograd, Leopòld, Alfard (nom d'estela)
      dialòg, catalòg, astrològ, pedagòg, Tangaròg (nom occitan d'un pòrt de Russia), sarcofag, centrifug, estratèg, exèrg, dramaturg, demiürg/demiurg
      poligam, islam, Priam, suprèm, extrèm, modèm, Jerusalèm, Joaquim, maritim, legitim, regim, minim, maxim, magnanim, unanim, astronòm, aerodròm, palindròm, ipodròm, sindròm, policròm, monocròm, atòm, costum, volum
      Los qualques mots de formacion sabenta en -id, del lexic general, coneisson tanben la forma -ide [7]:
      solid = solide, timid = timide, rapid = rapide, bolid = bolide, avid = avide, cupid = cupide, acid = acide, fluïd/fluid = fluïde/fluide, impavid = impavide, oxid = oxide.
      Mas dins la terminologia estrictament scientifica, lo sufixe productiu -id, que servís a designar de categorias, a una forma unica:
      felid, bovid, ovid, canid, suïd/suid, aracnid... melanesid, alpid, sinid... lantanid, aldeïd, transuranid... glucid, protid, lipid, glucosid...
      Fan excepcion los mots acabats per -òde, -ède, -oïde:
      metòde, periòde, comòde, exòde, electròde, catòde, anòde, polipòde
      aède, pibède, parallelepidède, samoiède
      asteroïde, sinusoïde, antropoïde, androïde, mongoloïde
      Fan tanben excepcion qualques mots isolats qu'an una forma inabituala:
      infame
      arcade (d'Arcadia)
      e los pauques mots en -rbe, -rde, de formacion sabenta o d'origina romanica:
      imbèrbe, Vitèrbe, acèrbe, absurde, barde [8].
   10. Après la terminason -f:
       filosòf, fotograf, telegraf, ieroglif, sherif (títol islamic), Enif (nom d'estela), monadèlf, èlf, gòlf (espòrt), isomòrf, polimòrf, surf, trionf
       Formacion del plural:
       • Dins los dialèctes que coneisson lo plural sensible, coma bòsc/bòsques, los mots en -f fan un plural en -fes [9]:
         filosòf/filosòfes, fotograf/fotografes, trionf/trionfes, gòlf/gòlfes...
       • Dins los dialèctes qu'ignòran lo plural sensible, coma bòsc/bòscs, los mots en -f fan un plural simple en -fs:
         filosòf/filosòfs, fotograf/fotografs, trionf/trionfs, gòlf/gòlfs...
       Aquesta règla concernís tanben los mots vièlhs de formacion populara. Amb lo plural sensible:
       buf/bufes, pof/pofes, golf/golfes (de mar). Sens lo plural sensible: buf/bufs, pof/pofs, golf/golfs.

2. L'-e se met
   1. Darrièr certanes grops consonantics complèxes: son los que prevegèt Alibèrt (consonanta + l, consonanta + r, gn, gm, ct, pt, sm) e mai qualques autres (tm, stm, mn, nn ; gü/gu prononciat /gw/):
      article, Patròcle, dilatable, soluble, exemple, Constantinòple
      Alexandre, polièdre, celèbre, Meleagre, quadre, cafre
      digne, signe, benigne
      contracte, acte, objècte, aspècte, circonspècte, dòcte, verdicte, conflicte, tracte (del latin tractus, e mai siá passat per l'anglés tract)
      concèpte, abrupte, Egipte, còpte, apte, inapte
      ritme, istme, imne, bipenne, bilingüe/bilingue, exsangüe/exsangue
   2. Dins la terminason -mpte, que s'alinha sus -pte:
      prompte, exempte [10]
      NB - Lo grop nct se simplifica en -nt e demanda pas d'-e de sosten (veire çai-subre lo ponch A5).
   3. Dins las terminasons -aute, -aule, -aune, -aure:
      Plaute
      acaule
      segovellaune (pòble antic)
      centaure, dinosaure, plesiosaure [11]
      Mas: -auc, -èuc, -ausc, -aust (veire çai-subre lo ponch A2).
   4. Dins la terminason -lve:
      bivalve
   5. Dins las terminasons -pse, -xe, -xte:
      lapse, relapse
      axe, sèxe, luxe, fixe (mas fis fissa, sinonim de formacion populara), prefixe, sufixe, ortodòxe, eterodòxe, complèxe, annèxe
      tèxte, pretèxte, contèxte, mixte, Sixte, Calixte [12]
      Fan excepcion los mots que lor forma originària s'acaba per -ps, -x: triceratòps, fax, indèx, codèx, Pòllux, Fèlix, apendix
   6. Dins la terminason -rne [13]:
      diürne/diurne, nocturne, tèrne (= dos mots: " que lusís pas ", " ensems de tres "), Saturne, modèrne, arvèrne, etèrne, sempitèrne, altèrne, subaltèrne, intèrne, extèrne, Salèrne (en Itàlia)
      Aiçò concernís tanben lo sufixe sabent -còrne: capricòrne, longicòrne -a, unicòrne -a (adjectiu). Mas i a pas d'-e dins los substantius ancians lo còrn (bana), l'unicòrn (animal fabulós).
   7. Dins la terminason -rme:
      isotèrme, infirme, Palèrme, monospèrme, tèrme, enòrme, clorofòrme, unifòrme [14]
   8. Dins la terminason -lme [15]:
      filme, Estocòlme
      Mas i a pas cap d'-e dins un mot estrangièr e non-adaptat coma napalm, que se legís segon los dialèctes [na'pal, na'pan, na'paⁿ, na'pam, na'palm...] (coma dins palm, Ansèlm...).
   9. Dins las terminasons -lte, -lque, -lsque:
      culte, oculte, inculte, asfalte, basalte, adulte, insulte, tumulte, desinvòlte, arquivòlte
      còlque (de Colquida), vòlsque (pòble ancian) [16].
      Fan excepcion qualques mots ancians e solidament sedimentats coma calc (manlèu dirècte a l'italian) e auricalc (= aurichauc, semisabent).
      Fan excepcion los mots que lor forma originària s'acaba per -lt, -lc: còlt, malt, talc
   10. Dins los mots corts que serián autrament monosillabs, acabats per una vocala + -pe, -te:
       mite, rite, tròpe, tipe
       Cas particular: iat = iate: retenèm la forma iat perque s'es sedimentada dins lo vocabulari lingüistic [17].
       Fan excepcion los mots que lor forma originària s'acaba per -p, -t: rap, bit (unitat informatica).
   11. Dins los mots corts, que serián autrament monosillabs, acabats per -be, -de, -gue, -me:
       cube, tube, glòbe, la plèbe, pròbe, òrbe (orbita), corbe, bulbe
       mòde, iòde (element quimic), rude, sarde, mède (pòble antic), qüade/quade (pòble antic)
       vague
       cròme, tòme, crime, mime, rème (pòble antic)
       Cases particulars:
       • vèrb = vèrbe: retenèm la forma vèrb perqué s'es sedimentada dins l'usatge pedagogic.
       • mage = mague: del mot latin magi al plural, o magus al singular [18].
       Fan excepcion los mots que lor forma originària s'acaba per -b, -d, -g, -m: Jòb, club, iòd (letra ebraïca), Chad, lac dels Chods, sud, nòrd, curd, tag, èrg, Cam, Sèm, rom.
   12. Dins la terminason -mbe:
       limbe, corimbe, nimbe, rombe (lausange, estrument de musica), iambe, coriambe [19]
   13. Dins los mots venent del francés o de l'anglés, quora i a una -e finala muda dins la forma d'origina: fetiche, apache, comanche, cheiène, Apalaches, folclòre, mòrse, magazine, fanzine
   14. Dins la terminason -ge dels mots de formacion sabenta:
       falange, laringe, faringe, Cartage, allobròge (pòble antic), tectosage (pòble antic), caturige (pòble antic), biturige (pòble antic), nitiobrige (pòble antic) [20].
       Qualques noms en -age de genre femenin son venguts arcaïcs (una cartilage, una image, una borrage, una plantage). Dins l'usatge majoritari, son passats al masculin amb lo tractament popular -atge: un cartilatge, un imatge, un borratge, un plantatge [21].
   15. Dins las terminasons -rve, -lde, -lgue, -lne, -lpe, -gme, quand son d'origina sabenta, se son documentadas:
       mèlde (pòble antic)

3. Coeréncia del sufixe
   Se regulariza qualques sufixes qu'avián de formas esitantas, amb o sens -e, en cò d'Alibèrt e en catalan:
   • -anim: magnanim, pusillanim, unanim
   • -clau: autoclau, conclau
   • -còrne: longicòrne, capricòrne, unicòrne (adjectiu). Mas i a pas d'-e dins los mots ancians lo còrn (bana), l'unicòrn (substantiu, animal fabulós).
   • -cube: sucube, incube
   • -culte: inculte, oculte
   • -dèrma (del grèc derma): dèrma, epidèrma
   • -dèrme (del sufixe grèc -dermos): paquidèrme
   • -dròm: aerodròm, velodròm, ipodròm, palindròm, sindròm
   • -grama (pas jamai -gram): quilograma, anagrama, programa, parallelograma, monograma
   • -tipe: prototipe, fenotipe, la linotipe.

NÒTAS

[21] Alibèrt: un cartilage, un image, un borrage, un plantage. En catalan un cartílag, una imatge, una borratja, un plantatge.