Istòria de l'occitanoromanic

Formacion e evolucion

L'occitan (o puslèu l'occitanoromanic) es la lenga viuenta amb literatura mai anciana d'Euròpa, aprèp lo galés.
Los documents mai ancians clausent de paraulas occitanoromanicas son de la fin del sègle X (tre 985 e 989); son de juraments de fidelitat escrits en latin e relatius al castèl de Lautrec. Mas lo primièr tèxt conegut entièrament escrit en occitanoromanic es un acte juridic de la region de Rodés de 1102.
Lo mai interessant es qu'aqueles tèxtes son encara de pro bon comprene pels occitanoparlants d'auèi.

L'occitanoromanic es una lenga neolatina occidentala, es a dire que los plurals dels noms masculins son en -s, mentre que per las lengas neolatinas orientalas son en -i.
Aiçò plaça l'occitanoromanic dins lo meteis grop que lo portugués, l'espanhòl, lo francés, e quauques autras lengas mens espandidas.

Fins a la batalha de Murèt de 1213 que signalèt la fin de l'independéncia de las terras occitanas, l'occitanoromanic èra probablament una lenga pro unifòrma.
Mas aprèp aquela batalha, las terras del domeni aragonés foguèron isoladas del reste del territòri d'òc e, jos l'influéncia de las lengas iberoromanicas, la lor lenga venguèt lo catalan, una mena de transicion tre lo domeni galloromanic e lo domeni iberoromanic.
Lo feudalisme francimand foguèt impausat a las terras vengudas francesas; alavetz una isolacion tre las provincias favoriguèt la differenciacion dels dialèctes occitans.

Los dialèctes occitans son tradicionalament partejats segon una linha oèst-est que separa l'evolucion fonetica dels grops latins CA e GA en CA/GA o CHA/JA, respectivament al sud e al nòrd d'aquela linha.
Los dialèctes del nòrd (lemosin, auvernhat, gavòt) se recampan jol nom generic de nòrd-occitan, mentre que los del sud son encara dividits tre gascon e occitan miègjornal (lengadocian, provençal), segon de critèris de fonetica e de conjugason.

Reparticion geografica dels dialèctes occitans

La lenga d'aquesta pagina, sonada occitan referencial, o occitan larg segon l'expression d'en Sauset, es fondada sul lengadocian, lo dialècte mai central de la zòna occitanoromanica; aquel dialècte es pro conservatiu e las siás fòrmas semblan doncas fòrça a las de la lenga dels Trobadors.
Lo sieu caractèr geograficament central li confèra de caracteristicas partatjadas amb totes los autres dialèctes. Es çò que ne fa l'interés, coma lenga normativa.

Literatura

Solide, l'epòca mai gloriosa de l'occitanoromanic foguèt l'Edat Mejana, amb la poesia dels Trobadors que aguèt una influéncia plan granda sus totas las autras lengas d'Euròpa occidentala a aquela epòca, especialament lo francés e l'italian (Dante Alighieri coneisseva plan la litteratura dels Trobadors, atal coma Petrarca), mas tanben l'alemand e l'anglés -- l'occitan èra la lenga mairala del rei anglés Ricard Còr-de-Leon.
Malaürosament, aprèp lo desastre de Murèt los senhors del Miègjorn, que avián perduda influéncia e moneda, poguèron pas pus ajudar los Trobadors coma avans, e la qualitat de las òbras occitanas diminuiguèt.

I aguèt encara quauques temptativas per reviscolar la literatura occitana, coma a Tolosa l'Acadèmia dels Jòcs Florals o Consistòri del Gai Saber, mas aquesta escòla, en privilegiar l'imitacion del passat, empachava l'innovacion lingüistica.
L'ordenança de Villers-Cotterêts, en 1539, qu'estipulava que lo francés deviá èsser l'unica lenga emplegada dins los actes oficials dins tot lo reialme de França, portèt lo còp decisiu contra l'occitan.
Las classas borgesas adoptèron lo francimand, e l'occitan venguèt la lenga dels païsans e dels vailets.
I aguèt una primièra renaissença al sègle XIX amb la creacion del Felibritge en Provença, que causiguèt lo comtadin coma lenga de referéncia e que, malaürosament, abandonèt la grafia classica per una fondada sus l'usatge francimand.
Aquela grafia foguèt creada pel escrivan Romanilha mas se sona grafia mistralenca perqué foguèt utilizada pel mèstre de Malhana per escriure los sieus caps-d'òbra (Mistral recebèt lo prèmi Nobel en 1904).
A la debuta del sègle nòstre, lo Felibritge se perdèt dins una defensa excessiva del folclòre provençal, s'embarrèt dins un conservatisme descabestrat, e virèt a la drèita extrema per la mai granda part. Tot aquò, amb lo sieu refús de reconéisser la legitimitat dels autres dialèctes occitans, diminuiguèt fòrça son importancia.

Auèi, i a una autra renaissença fondada sus un esperit bensai mens nostalgic e mai dubèrt sus la diversitat dels dialèctes occitans e suls problèmas politics.
L'escrivan simbolic d'aquesta epòca es lo roergat Joan Bodon, que nos a daissat una òbra fondamentala e meravelhosa.
De mai, l'utilizacion de la grafia classica pels escrivans contemporanèus senhala una volontat de pas copar palhas amb l'epòca gloriosa dels Trobadors.