Achternaam: Werkman

Voornaam: Hendrik

Doopnamen: Hendrik Nicolaas

Geboren: 29-04-1882

Te: Leens

Overleden: 10-04-1945

Te: Bakkeveen

Pseudoniem(en): Werkman publiceerde zijn pamflet 'Aanvang van het violette jaargetijde' in 1923 onder het pseudoniem Travailleur & Cie..

Werk:

Poëzie:

• In zijn tijdschrift 'The Next Call' publiceerde Werkman veel klankgedichten.

Brieven:

• Brieven van H.N. Werkman 1940-1945 (bezorgd door J. Martinet) (1968)
• Brieven aan Ate en Wiea Zuithoff (bezorgd door Ate Zuithoff en Cees Hofsteege) (1995)

Essays/pamfletten:

• Aanvang van het violette jaargetijde (1923)

Bloemlezingen:

'Gebloemleesd'

Poëzie:

• 1 gedicht: 'loemoem lammoem laroem lakoem' in 'De Nederlandse poëzie van de 19de en 20ste eeuw in 1000 en enige gedichten, samengesteld door Gerrit Komrij (1980)
• 1 gedicht: 'loemoem lammoem laroem lakoem' in 'Nou hoor je het eens van een ander', samengesteld door Kees Fens (1982)
• 1 gedicht: 'loemoem lammoem laroem lakoem' in 'Als je goed om je heen kijkt zie je dat alles gekleurd is', samengesteld door Tine van Buul en Bianca Stigter (1991)
• 1 gedicht: 'Loemoem lammoem laroem lakoem' in: 'De light scheurkalender 2004', samengesteld door Jean Pierre Rawie & Driek van Wissen (2003)

Proza:

• 2 fragmenten en 1 reproductie in 'Het land der letteren', samengesteld door Adriaan van Dis en Tilly Hermans (1982)

Tijdschriften:

• Ik ben ook vier jaar journalist geweest eerst bij Oppenheim en later bij de voormalige Nieuwe Groninger Courant. Een hondebaantje voor weinig geld. Toen ik er bij weg ging kon ik in een heel jaar lang geen courant meer zien. (H.N. Werkman in een brief aan de 'vriend' Henkels, 12 mei 1940)
• Hendrik Werkman publiceerde in 'Oost-Gorecht', een blaadje uitgegeven door zijn drukker-werkgever in Hoogezand.
• Voor de kunstenaarsvereniging 'De Ploeg' verzorgde Werkman het 'Blad voor Kunst' (1921-22)
• Hendrik werkman richtte in 1923 zijn eigen blad op: 'The Next Call' , in negen nummers publiceerde hij van september 1923 tot november 1926 eigen teksten, waaronder klankdichten en politieke commentaren.
• Tijdens de Tweede Wereldoorlog gaf Werkman (met anderen) 'De Blauwe Schuit' uit, een serie illegale uitgaven.

Diversen: (Zonder een schijn van volledigheid)

• 'Hot Printing' (beschrijvende catalogus van zijn werk)
• Fie Werkman, 'Herinneringen aan mijn vader Hendrik Nicolaas Werkman'.
• Cat. Städt. Kunstgalerie Bochum (1961)
• Hans van Straten, 'H.N. Werkman. De drukker van het paradijs' (1963)
• Hans van Straten. 'Hendrik Nicolaas Werkman' (1980)
• Hendrik Werkman en Jan Martinet, 'De schilder Hendrik Werkman' (1982)
• In Groningen was in 1995 een overzichtstentoonstelling van Hendrik Werkman.
• 'Uit innerlijke noodzaak geboren', catalogus bij de Werkman-tentoonstelling.
• In 1995 bracht de PTT een Hendrik Werkman-postzegel uit (met een 'Blauwe Schuit'-afbeelding)
• Ate Zuithoff, 'Hendrik Werkman en de Blauwe Schuit. Herinneringen van een schipper' (2e druk, 1995)
• André Schwertz, 'H.N. Werkman, Uit de Blauw Schuit' (7 facsimile's)
• André Schwertz, 'H.N. Werkman, The next call (facsimile van alle nummers)
• Van 24 juni tot en met 3 september 2000 vond in het Prentenkabinet van het Stedelijk Museum in Amsterdam een tentoonstelling van werk van H.N. Werkman plaats.
• Schepelingen van De Blauwe Schuit - Brieven van Bertus Aafjes, K. Heeroma, M. Nijhoff, S. Vestdijk en Hendrik de Vries aan F.R.A. Henkels, 1940-1946 (bezorgd door Gillis Dorleyn e.a.) (2003)

Opmerkingen:

• Hendrik Werkman werd geboren in Leens, Hoofdstraat 23, waar zijn vader veearts was. Hij woonde er de eerste tien jaar van zijn leven.
• Na de dood van zijn vader ging het gezin via Assen naar Groningen.
• Hendrik Werkman woonde met moeder en broers op Korreweg 28a in Groningen.
• Hendrik Werkman werd journalist en schreef sobere cursiefjes.
• In 1900 ging hij werken bij drukkerij Borgesius in Hoogezand. Hij werkte ook in een filiaal in Martenshoek..
• Hendrik Werkman werd in 1907 drukker. Hij kocht een drukkerijtje op Peperstraat 5 in Groningen.
• Een grotere drukkerij had hij op Pelsterstraat 31-33 (zo'n twintig man personeel). Hier is nog een gevelsteen uit 1912 met de initialen van hem en zijn vrouw (Jansje Cremer).
• Hij drukte ook gedichtenbundels van zijn broer M.H. Werkman.
• Vanaf 1917 begon Werkman te schilderen.
• Zijn vrouw overleed in 1917. Hij raakte in 1923 de drukkerij kwijt door zakelijke moeilijkheden, zijn tweede huwelijk mislukte. Hij trok zich terug (met een behoorlijke schuldenlast) op een - roodgeverfde - pakhuiszolder op het adres Lage der A 13.
• Vanaf 1921 was Werkman bekender als beeldend kunstenaar dan als drukker. In 1921/1922 nam hij ook deel aan de tentoonstellingen van kunstenaarsvereniging 'De Ploeg'. Ook ontwierp en drukte hij affiches voor 'De Ploeg'.
• Hij werd bekend met zijn 'druksels', een heel eigen vorm van beeldende kunst, waarbij hij experimenteerde met allerlei materialen en technieken.
• Hij wisselde met avantgarde groepen uit andere landen pamfletten en tijdschriften uit, die hem vaak stimuleerden. Hij stuurde dan vaak een exemplaar van 'The Next Call' op.
• Werkman maakte in 1929 een reis naar Parijs.
• H.N. Werkman deed in 1930 met enkele vroege druksels mee aan de ‘Cercle et Carré'-tentoonstelling in Parijs.
• Eind 1931 heeft Werkman serieus overwogen op Tahiti te gaan wonen.
• H.N. Werkman was begin jaren dertig betrokken bij het privé-uitgeverijtje 'Eben-Haëzer', waarbij bijv. ook de Groningse dichters J.C. Noordstar, N.E.M. Pareau en Halbo C. Kool betrokkenwaren.
• Werkman was in Groningen vrij geïsoleerd aan het werk, maar dit was een zelfgekozen isolement.
• In 1936 trouwde hij voor de derde keer.
• Willem Sandberg - de latere directeur van het Stedelijk Museum - besteedde in 1938/'39 aandacht aan Werkman. Hij bezorgde Werkman in 1939 zijn eerste ‘solo-tentoonstelling' in Amsterdam.
• In de Tweede Wereldoorlog drukte Hendrik Werkman een serie clandestiene uitgaven: 'De Blauwe Schuit'. In totaal waren het veertig uitgaven, vaak met als uitgangspunt een tekst van een ander (Nijhoff, Vestdijk, Boutens, Marsman Luther, Henkels e.a.). Ze waren bedoeld om de mensen in de oorlogstijd een hart onder de riem te steken.
• Werkman werd op 13 maart 1945 door de Duitsers opgepakt en met negen anderen gefusilleerd op 10 april 1945 op het Mandeveld in Bakkeveen. De regio werd drie dagen later door de Canadezen bevrijd.
• De reden voor de executie is nooit helemaal duidelijk geworden. Een vermoeden van het maken van illegaal drukwerk? Onbegrip voor zijn werk? Het feit dat hij joods/bijbelse gegevens verwerkte?
• Op 15-04-1945 werden de lijken opgegraven en geïdentificeerd. Op 17-04-1945 werden ze herbegraven op het kerkhof van Bakkeveen. De anderen zijn later in hun eigen woonplaats herbegraven. Het graf van Werkman is rij P, noordwestzijde, nr. 2. De steen op zijn graf met twee worstelende figuren is ontworpen door Ekke Kleima (Willem Valk?) en ontleend aan Werkman's 'Preludium'.
• Veel van zijn werk is bij zijn arrestatie in beslag genomen. Dit werk ging verloren bij de brand in het Scholtenhuis bij de bevrijding van Groningen op 13, 14 en 15 april 1945.
• Aan de Nije Drintsewei staat - tussen het dorp Bakkeveen en de volkshogeschool - een monument ter nagedachtenis aan de tien gefusilleerden.
• Voor zijn geboortehuis in Leende staat een monument voor Werkman, gemaakt door Ben Joosten
• Een Openbare scholengemeenschap voor Mavo, Havo en Atheneum in het hart van Groningen is genoemd naar Werkman: het 'H.N. Werkman-College'.

Anderen over Hendrik Werkman:

• Verzoek U vriendelijk den heer Werkman mijn groote erkentelijkheid te willen overbrengen. Het is, als ik zijn werk zie, of de oorlog reeds voorbij is, zoo overtuigend is de nieuwe stijl die zich hiermee aankondigt. (M. Nijhoff, in een brief aan August Henkels, december 1941)
• In de 16 jaren tussen de zakelijke catastrofe en de tijd waarin Sandberg hem voor het eerst bezocht, had Werkman een geheel eigen techniek ontwikkeld om zijn prenten te drukken. Hij was begonnen met de grote houten affiche-letters of de achterkanten ervan op de handpers af te drukken. Niet om de conventionele betekenis van de letter, maar om de pure vorm. Later rolde hij met het inktrollertje banen kleur direcht op het papier, of met de kant van de rol rafelige lijnen. Kleine scherpbegrensde vormen stempelde hij met de hand. De stempels waren letters, tekens en lijnen uit de zetkast. De laatste jaren voor de oorlog ontwikkelde hij zijn techniek van het papiersjabloon. Dikwijls werden in één prent verscheidene van deze werkwijzen toegepast. Stukje voor stukje opgebouwd als een collage vergde elke prent zodoende tientallen handelingen. (J.Martinet, inleiding: Brieven van H.N. Werkman 1940-1945, blz. 10)
• De ‘druksels' van Werkman worden meestal tot de prentkunst gerekend, omdat hij gebruik maakte van een ‘drukvlak' (een voor het afdrukken bewerkte plaat), een drukpers en er ook sprake is van een afbeelding in spiegelbeeld. Deze techniek onderscheidt zich - zowel in de bewerking van het drukvlak als het afdrukken ervan - in sterke mate van de gebruikelijke prentkunst, mede omdat er altijd sprake is van unica-drukken. Daarom voerde Werkman later zelf de term ‘druksels' in, ter onderscheiding van het ‘drukwerk', dat hij daarnaast in oplagen vervaardigde en om die reden eenvoudiger van bewerking moest zijn. Het zijn vooral de druksels en het daaraan verwante drukwerk waarmee Werkman zich aan de hand van steeds weer nieuwe ‘ontdekkingen' ontwikkelde en zich als beeldend kunstenaar manifesteerde. (Internetsite Stedelijk Museum, zie 'links')
• Een hoogtepunt in zijn oeuvre bereikte Werkman in de oorlogsjaren, toen hij de chassidische mystiek verbeeldde. Deze serie van twintig drukken in tere, transparante kleuren, getiteld Chassidische Legenden, een suite van H.N. Werkman, waren tegen de bezetter gericht en werden illegaal verspreid, evenals de reeks uitgaven De Blauwe Schuit. (Internetsite 'Telegraaf' kunstrecensies, zie 'Links')
• Een eenzelvige, solide kunstenaar die zich niets aantrok van het leeg geklets van de massa. (Rob Hartmans, Hervormd Nederland, 09-12-1995)
• Werkman had een drukkerij. Na het faillissement van zijn drukkerij voelde Werkman zich 'bevrijd'. Nu pas kon hij met rollers, repen papier, letters en zetmaterialen als komma's en lijnen doen wat hij wilde. (Nico Keuning, Hervormd Nederland, 18-11-2000)

Mijn favoriete citaat:

Naar een overzicht van citaten van Hendrik Werkman

Links:

• Raban Internet Antiquariaat - voor tweedehands boeken van H.N. Werkman
• Koninklijke Bibliotheek - H.N. Werkman
• Koninklijke bibliotheek - omslag van Gerrit Achterbergs 'meisje' door Werkman
• Groninger Museum - H.N. Werkman
• Stedelijk Museum Amsterdam - Hendrik N. Werkman en de internationale avant-garde
• Telegraaf - Overzicht van Hendrik Werkman in De Beyerd
• Dood in Nederland - Hendrik Nicolaas Werkman (met foto graf)

Bronnen o.a.:

• Kees Fens, Nou hoor je het eens van een ander (1982)
• Querido's letterkundige reisgids (1983)
• Grote gezinsencyclopedie (1987)
• Brieven van H.N. Werkman 1940-1945 (bezorgd door J. Martinet) (3e druk, 1995)
• Hervormd Nederland (09-12-1995)
• Encarta '98 (1997)
• Div. internet - zie "Links'
• Hans Heesen e.a., Waar ligt Poot (1997)