GRESKE OG ROMERSKE GUDAR

Gudar på   J

Forfatta av Aslak Nedregård

Til Framsida

Gresk

Romersk

JASON

JAHVE

JUPITER

JOCASTA

JANA

JUSTISIA

JANUS

JUTURNA

JUNO 1

JUVENTAS

JUNO 2

JAHVE

Jahve var Hebrearane sin “Gud i Himmelen”. Namnet tyder “Eg er” eller “Eg vere”. Namnet vart skrive på mange vis: Yhwh, Jah, Jahveh, Jahweh, Jehovah, Yahve, Yahwe. Namnet hans burde helst ikkje uttalast – det var farleg! Når heilage tekstar vart lest, vart Jahve kalla Adonai, som tyder ”Herre”. (Sjå ADONIS).

Bibelske profetar, som Esekiel, samtalte med Jahve - ein trur dette skjedde i nærleiken av oldtidsbyen Nippur i Mesopotamia.

Dei kristne brakte med seg Jahve til Roma, kort tid etter år 0. Han vart kalla Pater Deus (Far Gud), og vart eine lekken i ein triade-guddom: Faderen, Sonen og Den Heilage Ande.

JANA

Jana var den guddommelege ektemaken til  JANUS. Romarane adopterte Janus og Jana frå etruskarane. Dette gudeparet vart også dyrka av andre italiske, før-romerske folkestammer. I dei djupe steinalderskogane i Nord-Italia vart Jana dyrka som DIANA, og Diana vart omdøypt til Jana. Ho vart henta ut frå sine djupe skogar, og fekk tempel i Roma.

På Sardinia vart Jana dyrka som GIANE, og her var ho ei stormektig gudinne.

Jana skal ha vore knytt til MÅNEN, og særleg til mysteria omkring Månen.

(Sjå  DIANA, GIANE, JANUS og LUCIFER).

JANUS

Janus var ein øvstegud (og høvding?) i Latium (Italia) i ein tapt gullalder - dette var ein lang fredsperiode.

Ein gang fekk Janus storbesøk - det var ein annan mektig gud som kom til han - som flyktning. Somme har fortalt at denne gud i naud var CHRONOS, som måtte rømme for sin son ZEVS, som ville ta livet av han. Andre sa at guden heitte SATURNUS, og at han var på rømmen frå sin son JUPITER.

Mange har hevda at den greske Chronos og den romerske Saturnus var ein og samme guddom,  kalla ved to ulike namn, og at det var likeeins med Zevs og Jupiter. Men eg trur ikkje dette stemmer heilt. Eg trur at desse gudane oppstod uavhengig av kvarandre på ulike stadar, og at det var seinare at dei fekk samanblanda sine mytologiar slik at dei vart meir og meir like kvarandre. Eg trur det var Chronos som kom til Janus. Hans son, Zevs, var ein aggressiv type, som var knytt til eit erobrar-folk. Etter det lille vi veit om den gamle Jupiter, så hadde han eit meir fredsamt lynne, og dreiv ikkje med slektsfeider, krigar og erobringar i særleg grad.

Så eg trur det var Chronos som kom til Janus, og truleg hadde han ein stor folkehop med seg, for truleg var han høvding for ein bystat som måtte rømme for Zevs' erobrar-hærer.

Så gjestmild var Janus, at han gjekk med på å dele si guddoms-makt med Chronos. Kanskje gjekk Janus med på dette for å avverge ein blodig krig, eller kanskje var det fordi han hadde fiende-folk som truga hans rike, og han ville styrke si militære stilling ved å gå i samband med Chronos og folket hans. Chronos fekk løyve av Janus til å bygge seg eit tempel i Latium.

Janus vart stundom kalla CHAOS - dette fordi han var ein guddom frå dei aller eldste tider – før Universet kom i orden.

Janus fann opp (innførte) jordbruket i Latium, og han laga lover. Han fann også opp pengesystemet (myntar), og Janus’ andlet vart prega på mange romerske myntar. Janus regjerte i ein gullalder - det var fred og overflod; folk var ærlege, og staten hadde utforma eit godt lovsystem. Sivilisasjon hadde vakse fram. Under Janus vart latinarane ført ut av steinalderen. Etter sin død vart Janus guddommeleggjort, og han vart seinare Romas vernegud.

Janus var Universets ivaretakar. Når noko nytt skulle iverksetjast, måtte Janus påkallast. Han var gud for framvekst av alt nytt, og han var guddom for tidas gang.  Om byrjinga var bra, vart slutten god, trudde romarane, og ofra til Janus.

Janustempla var tallrike, og kvar av dei hadde sitt eige presteskap. Opphavleg var Janus mykje knytt til vatn - han hadde tilhald ved bruer og vadestadar. Seinare fann ein han ved alle slags inngangar og utgangar. Janus vakta dører og portar - namnet hans tyder dør. Han heilag-gjorde dagens første time, første dag i kvar månad og første dag i kvart år. Første januar var stor høgtidsdag for Janus. Januar fekk namn etter Janus. Dette var etter den nye romerske kalender – i den gamle var Mars første månad i året.

Ved dette forstår vi at romarane dyrka guden Mars før dei byrja dyrke Janus. Janus vart adoptert av romarane frå ei gammal, italisk folkestamme, som hadde dyrka han frå førhistorisk tid. Mars hadde ei liknande forhistorie. Han vart adoptert av romarane tidlegare enn Janus, men etter kvart ser det altså ut til at Janus overgjekk Mars i popularitet i Roma.

Når romarane ville gå til krig, vart Janus påkalla. Så lenge Roma låg i krig, stod begge inngangane til Janus-templa åpne, slik at Janus lett kunne kome ut og vere romarane til hjelp. Når det var fred var inngangane stengt, men det var ikkje så ofte.

Janus vart påkalla ved fødslar, bryllup og ved markering av andre små og store hendingar i folks liv. I kvar heim vart det bedt morgonbøn til Janus, og han vart påkalla for å gi sin støtte i alle huslege gjeremål.

Med nymfa VENILIA fekk Janus dattera CANENS – ho var ei NYMFE; ho var den personifiserte sang.

Det heitte også at Janus sat ved Himmelens port, saman med HORAENE, og sjekka kven som gjekk inn og ut. Dette er nok eit nyare påfunn.

Janus hadde to skjeggete andlet. Eit slikt dobbel-andlet vert kalla Janus-andlet. Eine andletet vende fram, og det andre bak. Uttrykket "å ha Janus-andlet" vert brukt om ein uberekneleg person - som kan vere blid i eine augneblinken, og så brått verte sur og tverr. (Eller bere i seg liknande motsetjingar). Tidlege Janus-skulpturar hadde eitt andlet utan skjegg og eitt med. Desse skulle sikkert symbolisere ungdom og alderdom – det nye og det gamle.

I høgre hand heldt gjerne Janus ein nøkkel.

Det var kong Numa som bygde Janus-templet på Forum Romanum. Numa tilhøyrde folkestamma sabinarane, og han vart Romas andre konge, etter Romulus; (sjå under ROMULUS). Templet hadde to inngangar - den eine vende mot aust og den andre mot vest. Inngangane symboliserte byrjinga (soloppgangen i aust) og slutten (solnedgangen i vest). Midt imellom inngangane stod Janus-statua, med sine to andlet. Når dei romerske hærene skulle ut i krig, utmarsjerte dei gjennom dette Janus-templet.

Numa hadde eit pasifistisk sinnelag. Han bestemte at Janus-templet skulle vere steng når det var fred, og dørene skulle stå opne når det var krigstilstand. Så gjorde han fredsavtalar med alle nabofolka, og stengte templet.

Legenden seier at Janus kom romarane til hjelp ein gang då sabinarane hadde hærtatt byen. (Sjå under ROMULUS).

Det er sagt at Janus var den første gudehøvding som oppførte tempel, men dette må sterkt betvilast. Men Janus utvikla storslagne, religiøse rituale og festivalar.

Gamle filosofar grunda mykje på Janus' natur. Somme kom fram til at han var ei foreining av Sol og  Måne - at han var både solguden APOLLON, og månegudinna DIANE. Janus fekk (med tida?) ein guddommeleg ektemake som vart kalla JANA. Ved å endre litt på rettskrivinga, vert Jana til Diana, og Janus vert til Dianus. Namnet Dianus liknar på Deus og Zevs. Dianus vart dyrka i somme kulturar som Dianas guddommelege ektemake, og han vart også kallla LUCIFER - "den lysande gud". Lucifer var knytt til skapings-mytar.

Med endå litt endra rettskriving, kan Diana verte til GIANE - namnet til den mektige, sardinske gudinna. Kor mange gåter ligg innbakt i alt dette? (Sjå JANA, DIANA, GIANE og LUCIFER)..

Det ertruskiske ordet jauna tyder "dør". Janitor er eit latinsk ord for "dørvakt".

GRESK-INFLUERTE MYTAR OM JANUS: Janus var ein døyeleg som kom frå Thessalia. Han vart gift med Camese og dei fekk mange barn; mellom andre elveguden TIBERINUS, (elva som renn gjennom Roma). Det vart også påstått at Janus gifta seg med nymfa JUTURNA – det høvde seg vel bra, sidan ho hadde sitt eige tempel med kjelde tett attved Janus’ tempel på Forum Romanum.

Med Juturna fekk Janus sonen FONTUS (Fons) - verneguddom for alle kjelder.

I ein myte heiter det at Janus fekk ein son med nymfa CARNA, som vart konge i bystaten Alba Longa. (Sjå CARNA).

SPEKULASJONAR: Janus kan minne om den litauiske guden Janis. Janis var ein noko skummel type som vart feira ved midtsommar. Han var fræve-guddom. Men Janus hadde kanskje sitt opphav i Toscana eller Etruria? Etruskarane hadde ein gud dei kalla Ani – ein gud som heldt til i den høgaste himmel. I Babylonia og deromkring dyrka dei ein gud som heitte Anu. Men om desse gudane har noko med Janus å gjere, er bare spekulasjonar.

Var Janus eldre enn JUPITER?? Var han eldre enn MARS?? Både Jupiter og Mars var gamle som alle haugar. For meg verkar det som Janus tilhøyrde ein annan myte-tradisjon enn Jupiter og Mars. Han var knytt til ein skapingsmytologi­, og var ein gud som eksisterte før Verda vart til (??)

Primært var guden Janus knytt til tidas gang. Tida var knytt til Sola og Himmelen. Elvane var også knytte til tida, med sine årlege flaumar. Hadde han status som himmelgud? Grekarane sin CHRONOS var gud for tida. URANOS var grekarane sin himmelgud, men eg har ikkje funne noko som tilseier at romarane kopla Janus med Uranos eller Chronos.

Grekarane hadde ein figur som hadde noko felles med Janus - det to-hovuda hunde-uhyret ORTHROS, som også var ein  kalender-guddom.

JASON

Jason var son av Aeson; som var konge i byen Iolkos i Thessalia. Halvbroren til Aeson, PELIAS, tok trona frå Aeson. Jason var bare barnet då, og han vart gøymt unna. Då Jason vart vaksen vende han tilbake til Hellas, og krevde kongsmakta. Pelias lova at Jason skulle få trona, men at han først måtte hente Det gylte skinn, eit geitebukk-skinn av gull som var familiens frårøva eigedom. (Sjå underr INO).

Pelias trudde ikkje Jason skulle greie denne oppgåva, men Jason samla eit mannskap på 50 unge adelsmenn og HEROAR frå alle delar av Hellas, for å sigle med seg på skipet Argo. Mellom dei var HERAKLES, ORFEOS, CASTOR, POLYDEUKES og PELEOS. Dei vart kalla ARGONAUTANE.

Dei sigla frå Iolkos til øya Lemnos, og vidare mot Svartehavet via Mysia (eit landt på austsida av Egearhavet). Var så innom Trakia. Tidleg på ferda miste dei Herakles, som mønstra av for å leite etter sin venn og våpenberar HYLAS.

Argonautane berga kong Phineos av Trakia frå sveltedauden - landet hans var herja av HARPIENE - nokre flygande uhyre med kvinnehovud, som stal og grisa til maten i landet.

Som takk forklarte Phineos dei korleis dei skulle kome forbi SYMPLEGADENE - nokre troll-klipper som vakta inngangen til Svartehavet, og klappa ihop når noko kom imellom dei. På Phineos' råd slapp argonautane laus ei due då dei kom til Symplegadene. Desse klappa saman og drepte dua, og argonautane passerte så snøgt, medan Symplegadene var i ferd med å opne seg att.

Etter ei strabasiøs og lidingsfull sjøreise kom argonautane til landet Kolchis på austkysten av Svartehavet, der kong AEËTES hadde hand om det gylte skinn. Aeëtes sa han ville gi frå seg skinnet dersom Jason spente hans to eldpustande oksar med messingbein for plogen, og pløgde opp ein åker, for etterpå å så åkeren med tennene til den draken som KADMOS, byen Thebes' grunnleggar, hadde drept for lang tid sidan. Aeëtes visste at av draketennene ville det skyte opp ein hær av krigarar som ville vende seg mot Jason.

Men HERA kom Jason til hjelp. Aeëtes hadde ei datter, MEDEA, og Hera ordna det slik at Medea vart forelska i Jason. Medea var troll-kunnig, og gav Jason ein amulett som gjorde han usynleg den dagen eldprøven stod. Og samme natt greidde han å stele Det gylte skinn frå ein drake som vakta det - også ved hjelp av denne amuletten.

Som takk lova Jason at han alltid ville elske Medea, og at han ville gifte seg med ho straks dei var trygt tilbake i Hellas. Medea måtte drepe broren sin,  Apsyrtos, for at dei skulle sleppe unna. På heimreisa greidde skipet Argo å kome seg forbi det seks-hovuda uhyret SKYLLA, og virvelstraumen CHARYBDIS. Hav-nymfer, sendt av HERA, berga skipet frå ein øydeleggande storm ved Libya-kysten. Så sigla dei via Kreta, og  med skip, mannskap, Medea og skinnet, kom Jason tilbake til Hellas. Mannskapet vende så heim, kvar til sin by, og Jason tok Medea og skinnet med til Pelias.

Medan Jason var borte, hadde Pelias tvunge Jasons far til å gjere sjølvmord, og Jasons mor hadde døydd av sorg. Jason bad Medea hjelpe han med å hemne dette. Og Medea greidde å innbille Aeëtes' døtre at faren ville få evig ungdom dersom dei hakka han i bitar og kokte han i ei spesiell urtesuppe. Dette vart gjort, men oppskrifta var letal.

Så drog Jason og Medea til Korint, og her fekk dei to søner. Men Jason sveik Medea, og gifta seg med dattera til kongen av Korint. Medea vart fortvila og rasande. Med trolldom fekk ho drept den unge bruda. Etterpå drepte ho sønene sine, for at dei ikkje skulle verte mishandla av korintarane. Jason vart rasande for dette, og ville drepe Medea, men ho stakk av i ei vogn trekt av to drakar. (Sjå også MEDEA).

JOCASTA

Jocasta var dronning i Thebes, og gift med kong LAIOS. Jocasta vart også kalla Iokaste og Epikaste. Med Laios fekk ho sonen OEDIPOS, som seinare drepte faren sin utan å vere klar over kven han drepte. Så gifta han seg med Jocasta, også utan å vite at ho var mora hans. (Sjå under OEDIPOS og ANTIGONE).

Med Oedipos fekk Jocasta sønene POLYNICES og ETEOKLES, og døtrene ISMENE og ANTIGONE. Jocasta hengte seg då ho vart klar over at ho var gift med sonen sin. ((Les meir under OEDIPOS).

JUNO 1

Juno 1 var det romerske motstykket til HERA. I romersk litteratur var Juno søster til JUPITER, og ho vart også andre-kona hans. (Men i somme mytar heiter det at Juno vart gift med SATURNUS.)

I romersk mytologi var Juno gudanes dronning. Ho var Juno Lucetia - gudinne for himmel og lys, som også hjalp til under barnefødslar (brakte barnet ut i lyset). Ho var månegudinne, og ho var kvinnenes vernegudinnne - dei romerske kvinnene dyrka ho mykje. Ho vart dyrka under mange namn: Juno Pronuba styrte med giftarmål; Juno Regina var rådgivar og vernar av den romerske stat. På årsfesten for Juno Regina vart ho ført i triumftog frå den etruskiske byen Veii til Roma – dette til minne om at Roma sigra over Veii i år 396 fvt. Juno Sospita var vernegudinne for arbeid og barneoppseding.

Juno berga ein gang Roma då gallarane ville angripe byen. Dei heilage gjessene i templet hennar slo allarm før gallarane fekk samla seg til angrep, og dette hjalp romarane å berge byen. Gjessene hadde tilhald i eit tempel som var vigsla til ein rådgivar-variant av Juno som vart kalla Juno Moneta. Moneta tyder ”åtvarar”. Myntverket låg tett attmed, og ord for pengar, (monet, money, mynt), har sitt opphav i Juno Moneta, fordi adresssa til myntverket var ad Monetam.

Første mars kvart år var offentleg festdag for Juno. Festen vart kalla Matronalia (matre = ”mor”). Månaden Juni er oppkalla etter Juno, og dette skal vere beste månaden å gifte seg på. Gås og påfugl var heilage symbol for Juno.

Greske Hera-mytar smitta over på Juno:

Juno var mor til HEBE, MARS og VULCANUS. Ho var ganske bråsint, og sjalu på Jupiter, som rente etter kvinnfolk heile tida. Ho la jamt planar for korleis ho skulle hemne seg på Jupiter og elskarinnene hans. Ein gang tok ho stemma frå EKKO, slik at ho aldri kunne uttale anna enn svar. (Samme soga er fortalt om ZEVS/HERA/EKKO).

Ein gang forvandla Juno Jupiters elskarinne CALLISTO til ei bjørnebinne. Så viste ho Callistos son Arcas, som var jegar, vegen til hiet. Han drepte då mora si. Og Jupiter måtte setje mor og son på stjernehimmelen, for å tilfredsstille Juno. Dei vart til Store Bjørn og Lille Bjørn.

Jupiter fekk ei datter, MINERVA (sjå ATENE)¸ som vart til på magisk vis. Ho vart født ut av hovudet på Jupiter. Juno vart sjalu for dette. Som mottrekk fekk ho tak i den magiske planten som gir kvinner evne til å føde barn utan hjelp frå menn. Ved hjelp av denne sjeldne blomsten vart Juno gravid, og fødte krigsguden MARS.

Saman med visdomsgudinna MINERVA kom Juno med i den nye, himmelske gudefamilie.

Juno var også namn på kvinners verneånder. Sjå under GENIUS.

Det var sterke motsetnadar mellom Juno og Romas grunnleggar, AENEAS. Juno ville forhindre at Aeneas fekk grunnlagt Roma. Men Jupiter stilte seg på Aeneas side. Her dukkar opp nok ein gang ....maktkampen mellom kvinner og menn. Juno vart dyrka som månegudinne veit vi; det betyr at ho var ei av dei gamle fræve-gudinnene som vart dyrka i eit tidleg, kvinnestyrt samfunn – eit matriarkat; som regjerte i desse egnene før dei krigerske romarane kom og tok makta. Juno hadde sin kong TURNUS, som ho sette inn i kampen mot Aeneas, men Turnus og Juno leid nederlag.

Det ser ut til at det omtrent var fast skikk i Middelhavs-bysamfunna – den tida, at når patriarkatet hadde overvunne matriarkatet, så medførte ikkje dette nedslakting eller slavebinding av den tapande part. I staden kom partane fram til ei semje slik at dei kunne leve fredeleg saman. Religions-ordninga var alltid eit sentralt punkt i denne semja. Patriarkatet sin gud var av maskulin art, og han skulle vere sjefen, men matriarkatet si øvste-gudinne fekk vere med ho også, som ei god nummer to. Det vart som eit ekteskap slik vi kjenner det frå før kvinnefrigjeringa - mannen var familiens overhovud; innbilte han seg i alle fall. 

JUNO 2

Kvar romersk kvinne hadde ei Juno som verneånd. Les meir under GENIUS.

JUPITER

Jupiter vart romarane sin ”øvste-gud”. Namnet burde eigentleg skrivast Iuppiter. Den eldste Jupiter vi kjenner til vart dyrka i landskapet Latium, der byen Roma seinare vart grunnlagt. Denne Jupiter hadde sitt tempel på Monte Cavo, aust for Albanarsjøen. Det fins ikkje lenger spor etter dette templet.

Jupiter var øvste guddom for eit samband av 47 latinske byar. Kvar vår og haust var det store seremoniar ved templet hans. Då Roma hadde slått seg opp til å bli den fremste av dei latinske byane, fekk Jupiter nytt tempel på Kapitol-høgda, i år 509 fvt. Her vart han dyrka i ulike ”utgåver”. Av dei eldre utgåvene var Jupiter Feretrius - ”Han som råkar”, og Jupiter Elicius - "Han som framkalla lyn på himmelen". Ein stad som var råka av lynet måtte reinsast ved at det vart utført eit spesielt soningsrituale der.

Som Romas vernegud vart Jupiter kalla Jupiter Optimus Maximus – ”Den beste og største”. Som  Jupiter Fidius var han vaktar av lovene, forsvarar av sanninga og vernar av rettferd og sømmelegheit. Han var også vaktar av all eigedom, og vernegud for alle avtalar. ”Ved Jupiter” svor romarane når dei skulle avlegge eid på at dei snakka sant.

Jupiter delte templet sitt på Kapitol med MINERVA og JUNO. Når dei romerske hærene kom heim etter eit sigersrikt hærtog, gjekk dei i triumfmarsj til Jupiters tempel.

Det stod eit anna Jupiter-tempel på Forum i Roma – det er sagt at det var reist av ROMULUS. Det var vigsla til Jupiter Stator – ”Han som stansar”. For då romarane rømde for sabinarane (sjå under QUIRINUS), bad Romulus til Jupiter at han måtte stogge dei, og det var der dette templet vart oppført at den romerske hær stogga, fekk nytt mot, gjekk mot sabinarane og vann siger.

I Roma vart Jupiter dyrka som himmelgud – han var "Himmelens Herskar". Hans totem-dyr var ørna, for ho høyrer himmelen til. Han var regngud, og gud for tore og lyn. Han hadde samme rolle som mange gamle indoeuropeiske himmelgudar. Han var øvste vernegud for staten og statens lover, og det var ved han at kongane hadde sin rett til å herske. Den seinare kristne kulturen har halde på denne tradisjonsarven – alle kongar og keisarar må vigslast og innsetjast av GUD.

Jupiter endra seg i takt med Romarriket. Frå gammalt var romarane bønder. Dei dyrka Jupiter Lucetius, som var gud for sol og måne. Som Jupiter Elicius var han gud for vind, regn, storm, tore, lyn. Jupiter Dapalis var gud for såing, og Jupiter Liber var gud for skapingskrefter. Jupiter Terminus var gud for grensesteinane på markene – (sjå under MARS og TERMINUS). Jupiter Latiaris var gud for alle latinske stammer.

Då Romarriket vart mektig, vart Jupiter ein militant gud. Nå fekk han krigerske og maktfulle namn, som:

Jupiter Stator

Jupiter Feretrius

Jupiter Victor

Jupiter Optimus Maximus

Jupiter Conservator Orbis

Før alle militær-operasjonar vart nå Jupiter påkalla, og han fekk alltid s del av krigsbyttet som offergåve. Årleg vart det arrangert idrettsleikar med sirkus og anna spas til Jupiters ære.

Hovudtemplet til Jupiter var hans tempel på Kapitol-høgda - det heitte Capitolum Vetus. Oftast vart Jupiter avbileta som ein eldre mann med skjegg. Planeten Jupiter var største planeten, og fekk namn etter guden.

Som Jupiter Feretrius meiner somme at Jupiter hadde noko med eit heilagt tre å gjere, kanskje eit verdstre, slik som den norrøne guden Odin. Eg veit ikkje kva dei bygg dette på.

Det vart bygd eit tempel for Jupiter Feretrius på Capitol, der våpen tekne frå fiendar vart oppvara som heilagt krigsbytte. Det er hevda at det var Romulus som bygde dette templet.

Som Jupiter Lapis vart Jupiter assosiert med magiske steinar som det vart sverga eid til. Stein vart brukt som fyrtøy – til å slå gneistar med når ein skulle tenne eld – det kom lyn frå steinane.

Somme forskarar meiner at forlauparen til Jupiter var ein gammal stein, eller ein dunge heilage flintsteinar som vart oppvara på altaret i eit primitivt steintempel. Med flint kan ein slå gneistar – gneistar er små lyn - små lys. Men gneistar kan også gje eld, og den heilage, gamle steinen, eller den gamle dungen med flint-bitar, var truleg tilhaldsstad for guden som gav menneska eld.

I gresk mytologi heiter det at PROMETHEVS stal elden frå ZEVS, og brakte den til menneska. Den gamle Zevs og den gamle Jupiter hadde altså eit fellestrekk her - det var dei som hadde elden.

Eld var svært viktig for steinaldermenneska. Den gav både varme og lys i nattemørket. Den gav vern mot farlege naturånder og ville dyr. Med elden kunne ein tilbereie mat, rydde skog, og tilogmed smelte jernmalm! Elden var heilag, og vart dyrka som guddom i seg sjølv.

Jupiter gav menneska eld frå gneistar av flintstein. Zevs' eld kom frå brannar etter lynnedslag. Den gamle romerske guden VULCANUS hadde kanskje ei liknande forhistorie. Hans eld kom frå brannar etter vulkan-utbrot?

Så vart Jupiter og Zevs ihoprøra, og Jupiter byrja med torever og tordenkilar, og han vart himmelgud og lysgud.

Jupiter hadde si eldste guderolle i steinaldersk panteisme. (Panteisme er tru på guddommelege naturkrefter som har tilhald i stein, tre, fjell, elvar, lundar, osv). Både gresk og romersk religion var faktisk ganske gjennnomsyra av panteisme – mest i folketrua, men også i dei offisielle stat-religionane. Då steinalder-stammene utvikla seg til meir siviliserte bysamfunn, fekk gudane menneske-skap, og det vart bygd storslagne tempel for dei. Men det var gjerne den heilage lunden eller den heilage kjelda ved templet som vart rekna å ha sterkast guddomskraft.

Her er noko av mytologien som vart spunne omkring Jupiter etter at han vart assosiert med Zevs:

Jupiter tok over hovudsetet i den romerske gudeverda etter sin far, SATURNUS, som han styrta frå trona. Mora til Jupiter var Store-Mor-gudinna  RHEA.  Saturnus ville svelge Jupiter, men Rhea greidde å berge han unna, og fekk gøymt han på Kreta. Her vart han oppfostra av NYMFER, og fekk mjelk av ei geit.

Jupiter vann ein stor strid mot TITANANE. Han blinda dei, og sende dei til TARTAROS for å verte straffa til evig tid. Så vart det stor gude-konferanse, og Jupiter vart vald til verdas herskar. Det første han gjorde då han vart vald til gudanes konge, var å dømme ATLAS til å bere Himmelen på sine skuldrar.

Etter å ha styrt verda i eonar (mange svært lange tidsbolkar), vart Jupiter lei menneskas svik, valdshandlingar og krigar. Han utrydda alle innbuarane på Jorda, bortsett frå eitt par - DEUCALION og kona hans, DYRRHA (PYRRHA).

Jupiter nytta lyn for å straffe sine fiendar. Han bar ei brystplate som likna ei stormsky. Han hadde ei ørn som han nytta som sendebod. Ørna var Jupiters heilage symbol.

NAMNET JUPITER

Jupiter vart også kalla Jove, Iove,  Iovis og Jovis, og somt tyder på at dette er samme namn som det bibelske Jahve. Dei gamle romarane skreiv namnet hans som  Iuppiter. Eit anna gammalt namn på han var Diespiter. Eg legg fram to mulige forklaringar på dette namnet:

I        Dios = ”gudar”, piter (pater) = ”far” > Gudars far

Dios/dies ser ut til eigentleg å bety lys, dagslys, lysande, skinande - gudane var altså ”dei lysande”.

II      Deus = “gud”, piter (peter) = “stein” > Gudestein - ”lysande stein”.

(ZEVS' namn kjem også av Deus).

Den keltiske himmelguden heitte Esus, og dette namnet har si rot i eit gammal-keltisk ord for lys. På latin har vi eit ord....jublar, som tyder ”overstrålande”.

Etruskarane og toskanarane hadde himmelgudar som likna både på Jupiter og Zevs – dei hadde tordenkilar, og bar namn som tydde lys; eller liknande. Desse himmelgudane opptrådte i triadar.... himmelguden regjerte saman med to gudinnner, liksom Jupiter inngjekk i triade med  Juno og Minerva.

ANCILE

Jupiter laga eit skjold som fekk namnet Ancile. Det var på skap omlag som eit 8-tall. Jupiter gav dette skjoldet som gåve til kong Numa. Numa var sabinaren som vart andre konge i Roma. (Sjå under ROMULUS).

Det var forviklingar mellom sabinarane og romarane. Under kong ROMULUS hadde romarane røva seg sabinske kvinner til ektemakar, og desse konene gjorde det vanskeleg for romarane å gå til krig mot sabinarane. Sabinarane ville ikkje lenger la seg styre av romerske kongar, så romarane sa at ein sabinar kunne verte konge etter Romulus, men at romarane skulle bestemme kven. Numa var ein høgakta og djuptenkt fredsforkjempar. Han hadde liten hug til å vere konge (han sa at romarane heller trengte ein kaptein), men han såg seg forplikta til å ta jobben.

Numa påstod at skjoldet Aancile kom ramlande ned frå himmelen som gåve frå Jupiter. For å hindre at det vart stole, let han lage 11 skjold som var nøyaktig lik Ancile, og han gav dei 12 prestane som vart kalla salii ansvaret med å ta vare på dei 12 skjolda. Skjolda vart oppvara i Regia – kongebustaden som Numa oppførte, og som seinare husa øvstepresten Pontifex Maximus.

Sali-prestane bar dei 12 skjolda i prosesjon gjennom byen kvart år i byrjinga av Mars månad. Krigsguden Mars vart påkalla. Salii framførte ein trestep-dans medan dei sang hymner til Mars og slo på skjolda med sverd. Sangane var på latin. Mars Vigila (Mars, vakn opp!), heitte ein av dei.

Ancile vart vigsla til krigsguden MARS. For romarane vart skjoldet eit mektig heilag-grip – ein stats-talisman som gav vern og god lukke. Før romerske soldatar gjekk i krig, oppsøkte dei Mars’ tempel og svinga skjolda sine – då vart noko av Anciles magiske kraft overført.

Eg trur skjoldet Ancile var eit påfunn av kong Numa. Han spela på overtru for å gi romarane noko å samle seg om – noko som kunne ta tankane deira bort dei  frå  krigslyst og innbyrdes krangel. "Mannen i gata" var primitiv og religiøs i tankegangen – Numa var ein intellektuell som låg framfor si tid i tenking.  Og Ancile-påfunnet vart visst svært vellukka – romarane trykte skjoldet til sine bryst.

Numa gjorde fleire smarte politiske trekk. Han fann opp gudinna FIDES, og påstod det var eit kjærleikssamband mellom ho og Jupiter. Fides var ei nykonstruert utgåve av den sabinske gudinna Dia Fidius. Den nye Fides vart vernegudinne for ærlegdom og lojalitet til statsstyringa. Det vart bygd eit tempel for ho på Capitol, og her underteikna Roma avtalar med andre statsmakter. Numa ville gjere Roma til eit samfunn som var styrt av lov og rett, og Fides skulle vere eit nyttig reiskap for han i dette.

Mange mytar fortel om barn som Jupiter skal ha fått med ulike kvinne-figurar. Her er nokre av dei:

I Roma vart Jupiter til tider dyrka som eine parten i ein triade-guddom. Vi kjenner til to gude-triadar som Jupiter vart medrekna i:

I:  JUPITER-MARS-QUIRINIUS

II: JUPITER-JUNO-MINERVA

Triade I vart nok dyrka i ufreds.-tider, medan triade II vart dyrka i meir fredelege tider.

Det var ein høgtidsfest for Jupiter 19. august. Festen heitte Vinalia. Hans prest – flamen, ofra då eit søye-lam til han, og hausta dei første druene. Så var det ein fest for Jupiter 11. oktober, på samme dag som gudinna MEDITRINA vart feira. Ho var gudinne for lækjedom, vin og helse. Romarane rekna kanskje denne dagen for haustjamdøger. Meditrina fekk kanskje vere med fordi ho dreiv med lækjedom liksom MINERVA? Minerva var part i ein av Jupiters triadar.

JUSTISIA

Justisia var romersk gudinne for lov og rett. Ho vart avbileta som ei kvinne som held eit overflødighietshorn (cornucopia) og ei skål-vekt. Vekta brukte ho til å avgjere kven som var mest skuldig/uskuldig - kven som hadde handla mest rettvist, når det var rettssak mellom to partar. I seinare avbiletingar har Justisia fått bind for augene, og er utstyrt med skål-vekt og sverd. Bindet for at ho ikkje skal la seg påverke av moment som ikkje høyrer saka til når ho dømmer i retten, og sverdet symboliserer at ho også eksekverer straffa.

JUTURNA

Juturna var datter av kong Daunus, som regjerte over folkestamma rutilane, i det sørlege Italia. Mora var nymfa VENILIA. Opphavleg var Juturna ei gammal italisk gudinne for elvar.

Det heiter at JUPITER ein gang valdtok Juturna. Som plaster på såret, og som oppreising, gjorde han Juturna til ei NYMFE, som vart romersk verne-gudinne for elvar og innsjøar. JUNO var først ganske forbanna på Juturna fordi ho hadde hatt samkvem med Jupiter, men ho var ikkje langsint, og tilgav etter kvart.

Her er eit framlegg til korleis denne romerske symbol-myten kan tolkast: For det første vart  Jupiter assosiert med den greske ZEVS, og tillagt Zevs' kvinneforførande handlingsmønster. Og romarane erobra landet til rutilane, der Juturna vart dyrka som gudinne. Juturnas prestinner vart avsett eller drept. Av dette vart det politisk uro og opprørs-tilstandar. Ei gudinne var drept!

For å dempe gemytta påstod romarane at Jupiter ville utnemne Juturna til romersk vernegudinne for elvar og innsjøar. Dei erobra rutilane kunne nå reise til Roma, og treffe att si gudinne der, og sjå at ho vart halden høgt i ære av romarane. Dette styrkte deira sjølvkjensle; gemytta fall til ro, og dei slo seg til tåls med å vere underlagt Roma.

Juturna hadde ein bror som heitte Turnus (Juturnus). Han var konge over rutilane. Så vart det ufreds-tider! Den trojanske HEROEN og høvdingen AENEAS, som hadde rømt frå Troja etter grekarane sin endelege siger i Trojanarkrigane, kom til elva Tibers munning med sitt folk og sin hær, og der vart han gjestmildt mottatt av kong Latinus av Latium, og han vart trulova med hans datter, LAVINIA. Men kong Turnus hadde også fridd til Lavinia! Lavinias mor heitte Amata, og ho var tanta til Turnus, og såg gjerne at hennar datter vart gift med han.

Gudinna JUNO mislikte sterkt at Aeneas kom og prøvde blande seg. Nå fekk ho oppeldna Turnus til å gå til krig mot Aeneas og Latinus. Juturna deltok også i kampane, for å hjelpe broren sin. Til sist vart det nærkamp - mann mot mann. Turnus sprang ut av stridsvogna si, og han fall i tvekamp mot Aeneas.

Til minne om denne historiske hendinga reiste romarane eit tempel for Turnus og Juturna på Marsmarkene, og heldt ein årleg fest 11. januar, kalla Juturnalia. Alle som arbeidde med å bygge akvedukter og kanalar, feira Juturnalia særskildt.

Det var nok i fredsforhandlingane etter denne krigen at Juturna vart gjort til romersk gudinne.

Det vart også feira ein annan årleg høgtidsfest der Juturna vart påkalla og hylla. Denne festen heitte Volcanalia, og vart arrangert 23. august. Under denne festen vart det ofra til VULCANUS, NYMFENE og Juturna, og det dreide seg om brannvern. Roma var mykje plaga av katastrofe-brannar, Vulcanus vart påkalla for å halde styr på elden, og Juturna vart påkalla for å skaffe vatn til å sløkke elden. Nymfene vart vel påkalla for at lukka skulle vere god med omsyn til lauseld?

Myten om at Aeneas kom til Latinus og vart vel mottatt, minner mykje om myten om at CHRONOS kom til JANUS og vart vel mottatt. (Sjå JANUS). Ein eller annan samanheng er det sikkert mellom desse to mytane. Janus hadde forresten hatt ei forhold med Juturnas mor, VENILIA, og som resultat av dette fekk Venilia dattera CANENS, som altså var Juturnas halvsøster.

Første lekk i namnet til Juturna kjem av det latinske verbet iuvo, som tyder "eg hjelper". Resten av namnet hennar er avleidd av det latinske verbet torno, som tyder "å dreie rundt". Juturna hjalp til med å dreie rundt....det handla om å dreie rundt Årets hjul, slik at årstidene skifta og etterfølgde kvarandre på normalt vis. Viktig var det at sola greidde å få snudd seg ved midtvinter, slik at ho byrja stige på himmelen att. (Sjå FERONIA). Når det gjaldt Juturna, så hadde ho kanskje særleg ansvar for at vårflaumen kom i elvane når han skulle.

Juturna gav vern mot vassmangel. Ho hadde ei heilag kjelde i Roma. Kjelda låg på Forum Romanum, bak templet til POLLUX og CASTOR. Denne kjelda, eller dammen, vart kalla Lacus Juturnae, og det er sagt at Pollux og Castor vaska sveitten av hestane sine i denne kjelda, etter å ha vunne sin store siger ved Regillus-sjøen.

Hellenistiske forfattarar meinte at den old-romerske guden JANUS måtte vere knytt til vatn, og dei dikta opp ein myte om at Juturna vart gift med Janus, og at dei to fekk sonen FONTUS, som vart vernegud for alle vass-kjelder og fontener.

Juturna var vernegudinne for brønnar og kjelder. I tillegg til den heilage kjelda på Forum Romanum, hadde ho ein heilag brønn ved Lavinium, med vatn som kunne lækje sjukdommar. Ho var også vårens gudinne, for våren brakte nedbør og flaum i elvane.  

Legg også merke til at på engelsk er ordet for vår og kjelde det samme.

JUVENTAS

Juventas kunne også verte kalla Juventus. Namnet tyder "ungdom". Ho var romarane si ungdoms-gudinne, og ho var særleg vernegudinne for unge menn. Etter Den andre puniske krig vart Juventas assosiert med grekarane si ungdoms-gudinne HEBE.

Juventas gav guddommeleg og ungdommeleg livskraft. I det store tempel-komplekset på Kapitol var eit Juventas-kapell, i forgarden til Minerva-templet. Her ofra unge menn ein mynt til Juventas før dei tok på seg manns-togaen for første gang. Dessutan gav dei offergåver til Juventas for å fremje makta til den romerske stat.

Juventas hadde også eit tempel på Circus Maximus.

Ein eller annan stad i verda har Juventas ei heilag ungdomskjelde, som gir evig ungdom til den som får drikke av ho.

Som hos grekarane: Før dei maskuline gudane overtok styringa, var det feminine guddommar som regjerte - i det før-romerske samfunnet. På Kapitol-høgda regjerte ein ungjente-mor-bestemor-triade, beståande av Juventas-Juno-Minerva. Juventas var gudinne for lækjedom og sann ungdom, men ho vart tidleg gløymt. Hebe overtok arven etter ho.

Som Juno og Minerva, har Juventas truleg eit etruskisk opphav. Etruskarane var eit folkeslag som heldt til i Italia før romarane kom. Etruskarane buddde i Etruria - romarane kalla dei også for "tuskarar", og distriktet dei heldt til i heiter nå Toscana.

I dei eldste kjelder om Roma-staten er ikkje Juventas nemnt. Ho kom på banen seinare, omtrent samtidig med MARS. Etter Den andre puniske krig vart greske element introdusert i romersk mytologi. Dei sibylliske bøkene (sjå DEIPHOBE), beordra i år 218 fvt. romarane å arrangere ein divan-festival for Juventas, der deltakarane skulle ligge på puter og innta eit heilagt måltid. I samband med denne festivalen skulle HERCULES få takkoffer. (Koplinga mellom Juventas og Hercules kjem seg av at i gresk mytologi, så heitte det at den greske ungdoms-gudinna HEBE var kona til HERAKLES).

                                                         Til framsida