GRMYT O
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
OCEANUS - romersk for OKEANOS
ODYSSEVS (også kalla Ulyssus)
var son av Laertes og Anticlea. Han gifte seg med PENELOPE, og dei to fekk sonen Telemakos.
Odyssevs
hadde avlagt eid på at han skulle gå saman med grekarane i krigen mot Troja, for å hente tilbake den skjønne HELENA, som var bortført. Odyssevs
greidde å finne ACHILLES, som vart
halden skjult på øya Skyros, og
Odyssevs og Achilles vart to av dei største greske krigsheltane.
Odyssevs
var også ein dyktig folketalar. På vegen heim frå trojanarkrigane tok han ein
veldig omveg, slik at han brukte ti år på heimturen. På denne sjøreisa hadde
han mange store opplevingar. Då han endeleg kom heim fekk han erfare at nokre døgeniktar
av rikmanns-søner hadde tatt seg til rette i huset hans, og dreiv på og fridde
til kona hans. Dei trudde Odyssevs var død. Han var ikkje sein om å drepe
desse, og så var familien lukkeleg gjenforeina.
Den greske diktaren Homer har skrive om Odyssevs reise. Denne forteljinga har fått
namnet Odysseen.
HOMER
Homer
var forfattar av dei berømte historiske verka Illiaden og Odyssdeen.
Dette er dei to litterære hovudverka frå gresk oldtid. Vi veit ingenting om
Homer som person, og somme lurer på om det kan vere rett at Illiaden og
Odysseen er forfatta av same person. Men eg meiner Homer var forfattar av begge
desse verka, og at han budde i ein gresk koloni på vestkysten av Lille-Asia
(Tyrkia) i det 8. århundre før vår tidsrekning. (ca. 750 før Kristus).
Begge
verka handlar om sagnstoff - hendingar som skulle ha funne stad mange århundre
før Homer skreiv dei ned. ILLIADEN fortel om siste året av
trojanar-krigane - ein krig mellom grekarane og innbuarane i byen Troja.
Sentralt i legenden er raseriet til den greske helten Achilles.
ODYSSEEN fortel om tilbaketuren til den greske helten Odysseos
frå Trojanar-krigane. Medan han har vore borte, hadde ein bande stormanns-søner
- drittsekkar, teke seg til rette i heimenn hans - dei åt og drakk på husets
rekning, og dreiv og fridde til kona hans, for dei trudde at Odyssevs var død.
Odyssevs måtte reise omkring i 10 år, og kom ut for mange farer. Men til sist
kom Odyssevs heim til Utacha, og straffa niddingane, og vart på ny
foreina med familien - med sine søner, kone og aldrande far.
Homer
skreiv forteljingane sine (Illiaden og Odysseen) på vers. Språket var høgtidleg
og på ei verseform som er kalla daktylisk heksameter. Det var mange
hundre vers.
Ein
trur også at det er Homer som har forfatta dei såkalla Homeriske hymner,
som er kortare dikt som fortel om dei greske gudane.
Dei
originale tekstane til Homer er tapt (borte). Dei tekstane vi har å halde oss
til er omsetjingar som vart gjort i Middelalderen. Det har vore mykje diskusjon
om historiene til Homer er oppdikta, og om det er fleire ulike forfattarar som
står bak. Men etter mykje forskning trur ein no at alle tekstane er skrivne av
same forfattar - Homer - og at tekstane fortel om verkelege historiske
hendingar, og ikkje om oppdikta greier.
OEDIPOS (ØDIPUS) var konge i Thebes - ein viktig by i nærleiken av
Aten - i ein periode hovudstad for hellenarane.
Oedipos var son av kong LAIOS og dronning JOCASTA av Thebes. Laios var barnlaus, og gjekk til oraklet i DELFI
for å høyre om det var noko å gjere med det. Oraklet sa han kunne vere glad
til, for fekk han ein son, kom denne til å verte hans banemann. Uroa av dette
sendte Laios kona si Jocasta bort, men på ein fest var ho til stades, og fekk skjenka
han full, og han tok ho i sine armar. Ni månadar etter nedkom Jocasta med ein
son. Laios gjennombora føtene på det vesle barnet, og batt dei ihop. Så la han guten
ut på eit aude fjell for å omkome. Men barnet vart funne av ein gjetar, og
overlatt til kong POLYBOS og
dronning Periboea av Korint.
Polybos døypte barnet til Oedipos, som tyder "svollen fot", og
oppdrog han som sin eigen son.
Oedipos visste ikkje at han var adoptert,
og då ei orakel spådde han at han skulle verte sin fars drapsmann, forlet han
Korint, så han ikkje skulle kome til å drepe Polybos. På si vandring traff han
på kong Laios, og drepte han fordi kongen ville han skulle vike av vegen så han
fekk sleppe fram med vogna si. Oedipos var for stor på det til å vike, og Laios
køyrde over ein av hans ulykksalige føter. Oedipos vart rasande, og let Laios
bli slept etter hestar til det var bare fillene att av han.
Einsam og heimlaus kom Oedipos til
Thebes, som på den tida var plaga av eit fælt uhyre, kalla SFIX.
(Den thesbanske
Sfix har titt og ofte blitt forveksla med den egyptiske SFINX, men truleg har dei to vesena lite med kvarandre å gjere).
Det
skræmelege monstret Sfixen, for rundt på vegane omkring byen Thebes, og drap og
åt alle vegfarande som ikkje kunne løyse ei gåte:
Kva skapnad er det, med bare ei
stemme, som går på fire bein om
morgonen, på to bein ved middag og på tre bein om kvelden?
Svaret var: Mennesket, som kravlar på fire som
småbarn, går på to bein som vaksen, og med stokk på sine gamle dagar. Då
Oedipos løyste gåta, tok Sfix livet av seg sjølv ved å styrte seg utfor ei klippe. (Kan synast
som ein kraftig overreaksjon, men monster er noko for seg sjølv).
Thesbanarane trudde kong
Laios var drept av røvarar. I takksemd for at Oedipos hadde fridd dei frå
Sfixen, gjorde dei han til ny konge. Han fekk dronning Jocasta til kone. Paret
levde lukkelege i mange år, utan å vite at dei var mor og son. Dei fekk sønene ETEOCLES og POLYNICES, og dattera ANTIGONE.
Så råka ein fæl pest landet,
og oraklet slo fast at Laios' drapsmann måtte straffast om pesten skulle gå
over. Den blinde sjåaren, TEIRESIAS, kom til Oedipos og la fram
gudanes vilje. Han sa at ein sådd mann måtte ofrast for byens sak. Han
sikta til mennene som hadde vakse fram av draketenner som gamle kong KADMOS
hadde sådd i jorda. Menoecceos, far til dronning Jocasta, var ein slik
sådd mann. Han kasta seg straks ut frå murane og omkom, og heile byen prisa han
for hans gode samfunnsånd.
Teiresias, sa dette var bra,
og at pesten nå ville gå over, men at det var ein annan sådd mann gudane hadde
hatt i tankane - ein av tredje generasjon - ein som har drept far sin og gifta
seg med mor si; nemleg Oedipos.
Teiresias hadde med eit brev
frå dronning Periboea av Korint.
Kong Polybos var død, så no var ho fri til å fortelje om adopsjonen av Oedipos.
Då dei harde fakta var lagt fram, hengte Jocasta seg i skam, og Oedipos blinda
seg med ei spile han trekte ut av kjolen hennar.
Oedipos regjerte Thebes ennå
ei stund. Han landsforviste Eteocles og Polynices fordi dei hadde sendt han eit
lår av eit offerdyr i staden for ei skulder. Men motstanden vaks mot
Oedipos, og han måtte gi frå seg trona. I nokre fleire år levde han i Thebes,
men vart til sist landsforvist. Med dattera si, Antigone, vandra han så om i
mange år - kom til sist til Kolonos
- ein heilag lund i nærleiken av Aten, tilleigna gudinnene EUMENIDENE. Her forsvann plutseleg Oedipos i tynne lufta - kong THESEVS
av Aten var hos han då det skjedde.
Gudane lova Thesevs at Oedipos sin døds-stad skulle vere heilag og
bringe lukke til byen Aten - byen som hadde gitt ly og vern til trengande
vandringsmenn. Thesbanarane kom og ville bringe Oedipos' lekam tilbake til
Thebes då dei fekk greie på dette, men Thesevs jaga dei.
Ved feiringa av nyåret i byen Eleusis, kom eit fakkeltog inn i byen -
beståande av kveghaldarar og gjetarar. Dei bar med seg eit guddommeleg barn,
og ropte at det var son til gudinna Brimo ("den rasande"- eit
namn på DEMETER). Dette fakkel-inntoget var eit viktig innslag i Dei
Eleusiske Mysteria. Dette var seremonielle riter som vart utført i byen Eleusis
i Boötia. Omkringliggande
byar hadde liknande mysterie-seremoniar.
Det fins mange soger om prinsar som har blitt
oppfostra av fattige gjetarar - Hippotous, PELIAS, AMPHION, AEGISTHOS,
ROMULUS. Moses, Cyrus.
Desse vart sett ut i øydemarka, eller lagt i ei korg og sett på elva/sjøen.
Forskarar har spurt seg om Oedipos var ein konge som
invaderte Thebes i det 13. århundre fvt., og fortrengte ein eldre, minoisk
kultur, og også innførte ein ny kalender. SFIX representerte den gamle kultur - ho var utsending frå dei tre MUSENE - ein Triade-guddom. I Det gamle system vart kroninga av ein
ny konge sybolsk sett slik at den nye kongen drepte sin far, den gamle kongen,
og gifta seg med enka etter han. Dei
patriarkalske innvandrarane stygdes ved slikt fadermord og slik incest.
Oedipos var ein framand som vart konge i Thebes, men
thesbanarane foretrakk å dikte opp ei historie som gav han arverett til byen.
Dei gamle thesbanarane hevda å vere eit folk som var vakse opp frå draketenner.
Du kan lese meir om dette under oppslagsorda BOREAS og KADMOS.
At Jocasta hengte seg, kan kanskje knytast til ein
skikk omkring dyrkinga av MÅNEGUDINNA - det vart hengt små statuettar av
månegudinner i frukt-trea. Desse gav magisk fræve-kraft. I endå eldre tider
vart truleg levande måneprestinner hengt i frukt-trea.
I Aten fekk THESEVS
ein liknande lagnad som Oedipos fekk i Thebes - fekk kongemakt, men vart sidan
detronisert. Var det i begge byane konservative krefter som nytta seg av hoff-intriger
og renkespel og tok tilbake makta? Den gamle matriarkalske kulturen let seg
ikkje så lett underkue? Hamna det gamle og det nye presteskapet på kvar si side
i ein politisk maktkamp?
Oedipos har gitt namn til eit psykologisk fenomen: Oedipus-komplekset.
Sofokles har skrive eit stort skodespel om Oedipus.
OENONE
var ei frygisk NYMFE – ei
elvenymfe som heldt til på IDA-fjellet.
Ho var datter av elva Oeneos (eller
var det elve-guden Kebren?). Oenone
hadde lært spådomskunst av RHEA og
medisin av APOLLON. Ein gong kom
prins PARIS av Troja og bortførte ho, og ho vart hans første kone. Dei fekk sonen Corythos.
Men seinare sveik prins Paris Oenone –
han vart hugteken i den skjønne HELENA (sjå
under PARIS). Dette vart opptakten
til Trojanar-krigane. For å hemne sviket vende Oenone seg til Corythos, og bad
han vise grekarane beste vegen til Troja.
Då Paris vart dødeleg såra i striden, oppsøkte
han Oenone, som hadde magiske lækjemiddel. Men ho nekta å heile han, og sendte
han bort. Sidan angra ho seg, og skunda seg til Troja. Men der fann ho at han
alt var død. Då tok Oenone sitt eige liv - ved å kaste seg frå ei klippe eller
kaste seg på bålet - ingen hugsar lenger korleis det gjekk for seg.
Oenone er blitt kalla "Vinens Dronning".
OENOPION - sjå OINOPION
OFION - OPHION -
sjå BOREAS
OINOPION var konge på øya Khios
i Egearhavet. Han vart født på Kreta, som son av DIONYSOS/ARIADNE. Han blinda ORION,
fordi Orion hadde tukla med dattera hans. Oinopion vart stamfar til ei gresk
folkestamme. Namnet hans tyder "Vin i mengder" eller ”Vin-fjes”. (Les
meir om Oinopion under ORION).
OKEANIDENE var NYMFER og gudinner som heldt til på det
store hav. Dei var døtre av OKEANOS og TETHYS, og
det var meir enn 3000 av dei. Oftast var dei sky, men somme tider svært
kjærlege og elskovssjuke. Dei var snille mot menneske, men straffa stundom folk
som hadde tedd seg uhøvisk mot dei. Av og til leika dei om kjølen på skip som
var i havfart. Dei brukte gjerne delfinar som ridedyr. Dei kunne verte svært
gamle, men var ikkje udøyelege.
Okeanider og NEREIDER har
blitt blanda og forveksla frå tid til tid, og frå stad til stad.
Den eldste av okeanidene heitte STYX. Ho var elvegudinne – ho var den
einaste kvinnelege elveguddom.
Okeanidene
DORIS og AMFITRITE var havgudinner.
Okeanida
METIS var også ei gudinne - ho var gudinne for visdom og kunnskap.
Når det gjeld DIONE er det noko forvirring: Var ho okeanide eller TITAN? Dei fleste skribentar nemner
henne som okeanide. Av og til vart ho kalla THALASSA. Thalassa var ei hav-gudinne. Det er også sagt at Dione
var kona til TANTALOS, og at ho fekk
barna Pelops og NIOBE med han.
Ein myte-tradisjon hevdar at Dione var mor til kjærleiksgudinna
AFRODITE.
Dei resterande okeanidene var NYMFER – ikkje gudinner. Mellom desse var PLEIONE – mor til PLEIADENE,
og CLYMENE (ASIA) – mor til PROMETHEVS.
Nokre av okeanidene vart beila til av gudane – andre vart gift med ”dødelege”,
og fødte søner som vart HEROAR eller
prinsar.
Okeanidene bestyrte skyer og regn. Dei henta vatn frå
ei verdselv av ferskvatn som gjekk i straum
omkring landjorda. Dette vatnet brakte dei til skyene, og let det så regne ned
over Jorda. Dette gjorde dei for å skaffe vatn til sine brør – elvane.
Ein må prøve å ikkje forveksle okeanidene med NAJADENE. Desse var ferskvass-nymfer
som var døtre av elvegudane. Med fare for å gjere masse mistak, finn eg av
dette at okeanidene var tantene til najadene.
Okeanidene var luftige – eteriske. Dei var dei kvite, lyse og lette
skyene – dei vart rekna for å vere ”gode
demonar”. Dette i motsetnad til døtrene til NYX – dei var svarte, tunge nattskyer, og vart rekna for å vere ”vonde demonar”.
|
HER ER Hesiods
LISTE OVER OKEANIDER
– døtre av OKEANOS og TETHYS |
||||||
|
ADMETE |
CHRYSEIS |
EUROPA |
MELOBOSIS |
PETRAEA |
TELESTO |
|
|
ACASTE |
CLYMENE |
EVRYNOME |
MENESTHO |
PEXAURA |
THOE |
|
|
AMPHIRHO |
CLYTIE |
GALAXAURA |
METIS |
PLUTOS |
TYCHE |
|
|
ASIA |
DIONE |
HIPPO |
OCYRRHOE |
POLYDORA |
URANIA |
|
|
CALLIRRHOE |
DORIS |
IANEIRA |
PASITHOE |
PRYMNO |
XANTHE |
|
|
CALYPSO |
ELECTRA |
IANTHE |
PEITHO |
RHODEA |
ZEUXO |
|
|
CERCEIS |
EUDORA |
IDYIA |
PERSEIS |
STYX |
|
|
|
|
Dette skal vere dei eldste av okeanidene, men alt i
alt skal dei
vere omlag 3000 i tal – og dei er spreidde over heile verda. Dei har tilhald
i vatna. |
|
||||
|
Her er fleire opplysningar om nokre okeanider: |
||
|
DIONE |
Rekna mellom Titanane |
Kanskje ”sjefs-okeanide”. Kvinneleg motstykke til
Zevs (Dios). Ho samla skyene – noko som Zevs seinare styrte med. |
|
STYX |
Stundom rekna mellom Titanane. |
|
|
NEDA |
Stundom rekna mellom Titanane. |
|
|
METIS |
Rekna mellom Titanane |
Vart ZEVS’
førstekone. Han svelgde ho (i form av ei sky) for at ho ikkje skulle føde
barn som kunne kaste han frå trona. Metis var gudinne for visdom. |
|
CLYMENE |
Stundom rekna mellom Titanane. |
Gift med titanen IAPETOS. Clymene var gudinne for berømmelse. |
|
DORIS |
Stundom rekna mellom Titanane. |
Vart gift med havguden NEREOS, og fekk 50 døtre – NEREIDENE. |
|
EVRYNOME |
Stundom rekna mellom Titanane. |
Gudinne for eigerskap av vide beitemarkar. |
|
ELECTRA |
Stundom rekna mellom Titanane. |
Vart gift med havguden THAUMAS, og vart mor til regnbogen, IRIS, og virvelvindane, HARPIENE. |
|
PLEIONE |
Stundom rekna mellom Titanane. |
Er sagt vere kona til titanen ATLAS. Gudinne for kveg-flokkar og barne-flokkar. |
|
TELESTO |
|
Gudinne for suksess. |
|
PLUTOS |
|
Gudinne for rikdom. |
|
TYCHE |
|
Gudinne for hell og lukke. |
|
NEMESIS |
Stundom rekna som okeanide. |
Gudinne for ballanse mellom lukke og ulukke. |
OKEANOS - (rom. OCEANUS) = Havet, eller
snarare: Verdselva som ligg omkring alt land.
Okeanos var ein av dei 12 TITANANE; avkom av GAIA – Jorda, og URANOS – Himmelen. Men i motsetnad til
sine søsken, så var han også ein opphavs-guddom
– ein gud som deltok i skapings-akta.
Okeanos kunne styre bølgene, og likte ikkje
at folk kom for langt utpå Havet. Jorda var flat, og på alle sider omgitt av
havstraumen Okeanos. Innsjøar vart gjerne sett på som døtre av Okeanos – som
avleggarar av den store havstraumen, som hadde slitt seg laus frå han.
Okeanos likna på havguden NEREOS, men han hadde to små horn i
skallen – det hadde ikkje Nereos. Okeanos heldt også eit septer, som symboliserte kongeleg makt.
Okeanos vart ofte avbileta ridande på eit
sjø-uhyre, eller han sat ved sidan av kona si – titaninna TETHYS, i ei vogn som vart trekt av sjøvesen.
Okeanos
var den mest fredsame av titanane. Han deltok ikkje i krigen mot URANOS. Derfor fekk Okeanos behalde sin
guddommelege posisjon, medan hans brør hamna i Underverda -TARTAROS.
Okeanos og Tethys oppdrog HERA – frå jente til kvinne. Under
krigen mot Uranos søkte Hera tilflukt hos dette vennlege gudeparet.
Med titaninna THEIA skal Okeanos ha fått tvillingane KERKOPANE. Dette var to ape-aktige tjuvar. HERAKLES tok dei til fange ein gang, men let dei få gå, fordi han
hadde moro av deira apestrekar. Men ZEVS
mislikte dei, og skapte dei om til aper.
Okeanos hadde massevis av barn. Hans
søner var så mange som 3000 – dei var Potamoi - elve-gudar og dei hadde fiskespord. Fiske-spord hadde også Okeanos. Men det var døtrene sine hans var mest
stolt over – vassnymfene og elvenymfene OKEANIDENE.
Med TETHYS
fekk Okeanos sonen CEPHISSOS. Ein
annan av hans søner var PROTEOS.
Proteos budde på havsens djup, og drog kun derifrå når han skulle føre POSEIDONS sjø-kalvar på beite. Proteos
hadde profetiske evner, men gjorde kva som helst for å sleppe å ta sine evner i
bruk.
I Den pelasgiske
skapingsmyten (sjå under EVRYNOME 2),
vart Okeanos, saman med TETHYS, sett
til å bestyre planeten Venus.
OKYPETE var ei av dei tre HARPIENE.
OLYMPIARANE var den andre gudeslekta som kom
til makta; etter Titan-striden. ZEVS
var øvste gud mellom dei. Dei var etterkomarar etter CHRONOS og borna hans. Det er litt usemje om kva gudar som fekk
plass på Olympen – gudanes bustad på
toppen av fjellet OLYMPOS. Ein har
freista å få det til at dei var 12 i tal – 6 kvinnelege og 6 mannlege gudar,
for 12 var eit harmonisk tal. Men her følger ei liste med 15 olympiske gudar:
|
ZEVS |
AFRODITE |
ARES |
|
HERA |
ATENE |
POSEIDON |
|
HERMES |
APOLLON |
ARTHEMIS |
|
HADES |
DEMETER |
PERSEPHONE |
|
DIONYSOS |
HEPHAISTOS |
HESTIA |
OLYMPOS
var gudane sitt fjell i Thessalia, og
høgste fjellet i Hellas - 2918 m. Toppen på Olympos rakk heilt opp i ETHER. Zevs var husbonden på
gudebustaden på Olympos-fjellet, og nokre andre av dei viktigaste gudane hadde
også tilhald her. Gudane budde i eit praktfullt palass på Olympos – Olympen. Dei ernærte seg på nektar
og ambrosia, som gav
evig liv og evig ungdom. Nektar, som vi kjenner det, er søt
blomstersaft som planter produserer for å lokke til seg insekt. Gudane på
Olympen hadde nok nektar av eit overjordisk slag. Dei blanda det forresten med
honning før dei drakk. Kva ambrosia var for noko, er uvisst. I indisk (hindi-religion)
hadde dei noko liknande mat dei kalla amrita. Ambrosia skal tyde
"udøyeleg".
OMPHALE var dronning i Lydia. HERAKLES
måtte vere slave for ho ei tid, fordi han hadde drept son til kong EVRYTOS
av Oikhalia. Denne historia er
seinare blitt utbrodert - Herakles måtte gjere kvinnfolkarbeid, medan Omphale
overtok hans våpen.
OPHION - OFION -
sjå BOREAS
OPS var ei italisk mor-gudinne, og ho var
gudinne for rikdom og velferd og gode avlingar. Ho var gift med SATURNUS, og vart identifisert med RHEA.
ORAKEL var heilage stader - lundar,
kjelder, tempel og liknande, der prestinner og/eller prestar spådde framtida og
gav råd om mangt, ved hjelp av ulike teknikkar. Sjå DELFI, DODONA og APOLLON.
OREADER
var NYMFER som levde i fjell og berg og i grotter. Det
greske ordet oros tyder ”berg,
fjell”. Oreadene var udøyelege, og dei var knytt til AFRODITE. Deira heilage tre var furu og eik. Ei mykje omtala Oreade
var EKKO. Alle oreadene hadde ein ekko-klang i stemma.
Oreadene kunne likne på grasiøse, høge og
sterke kvinner. Dei var hardføre i frost og kulde – hadde knoklar av stein, og
kunne klatre som fjellgeiter. Oreadene kunne skape seg om til steinblokker når
dei ville ha fred.
Dei norske troll hadde det med å verte til stein om sola skein
på dei, så dei var kanskje av liknande natur som oreadene. Trolla var kanskje
opphavleg oreader?
Oreadene var verneånder for naturen i
fjellheimane. Dei hjalp vandrarar på rett veg i fjella.
Oreadene
hadde ei spesiell tilknyting til Helikon-fjellet,
og har nok blitt dyrka på særleg vis ved dette fjellet. SATYRANE var brørne til oreadene. Dei eldste oreadene fekk døtre
med satyrar – og desse døtrene vart yngre generasjonar av oreader.
OREITHYIA - sjå EVRYNOME
ORESTES
var son av kong AGAMEMNON, konge av Mykene
og dronning KLYTAIMNESTRA. Medan
Orestes ennå var barn, vart Agamemnon drept av Klytamneistra og elskaren hennar,
Aegisthos. Storesøstra til Orestes, ELEKTRA, frykta for Orestes’ liv, og
sendte han til farbroren Strofios,
som var konge i Phocis. Her vaks
Orestes opp, saman med fetteren sin Pylades,
og dei to vart venner for livet.
Då Orestes vart vaksen, innsåg han at han
burde hemne far sin, men han likte dårleg tanken på å drepe mor si. Han
rådspurde oraklet i DELFI, og vart
rådd til å ta livet av dei to som hadde drept far hans. Då drog han til Mykene
saman med Pylades, og drepte Klytaimnestra og Aegisthos. For dette vart Orestes
forfølgd av hemngudinnene ERINYANE,
og han streifa om i mange land, før han, på ordre frå APOLLON, drog til Aten og la fram saka si for ATENE.
Retten
vart sett på fjellet Areophagos, og
saman med Atene sat fleire av byens fremste menn.
Erinyane
var påklagarar, og Orestes forsvarte seg sjølv. Det kom til avstemming, og
juryen var delt akkurat på midten. Atene avgjorde då, at når rettsavstemminga
vart uavgjort, så skulle den som var klaga frifinnast. Denne avgjerda vart til
fast prinsipp i Atensk rettspraksis.
ORFEOS
var født i Trakia. Han var resultat
av eit kjærleikseventyr mellom APOLLON
og musa CALLIOPE. Det er også hevda
at faren var den trakiske kongen Oeagros,
som vart dyrka som elvegud.
Orfeos var HERO, og han var ein av ARGONAUTANE
som var med JASON på jakt etter Det gylte skinn. Sjå JASON.
Orfeos var oldtidas største musikar og
poet - faren (Apollon) var musikkens gud, og mora var ei MUSE
– muse for episk poesi. Av Apollon fekk Orfeos lyren, og vart
meister-spelemann framfor nokon døyeleg. Når Orfeos spela og sang, rørte han
både dyr og planter, stein og berg og bekkar og innsjøar. Villdyr vart tamme
når dei høyrde hans musikk, og elvane vende sin straum for å følge han.
Orfeos fekk eit ulukkeleg ekteskap med nymfa EVRYDIKE. HYMENAIOS var invitert til bryllupet for å gjere ære på paret, men
han brakte dårlege varsel med seg; det rauk stygt av fakkelen hans, så alle
gjestene fekk tårande auger. Like etter bryllupet måtte Evrydike rømme for
gjetaren Aristaios, som ville valdta
ho. Under flukten vart Evrydike stukken av ein hoggorm, og døde.
Orfeos sang klagesangar for både menneske og gudar.
Så bestemte han seg for å fare til Underverda for å prøve å få Evrydike
tilbake. Noko slikt hadde aldri nokon døyeleg greidd. Han for ned gjennom ei
hole, og kom til dei stygiske traktene.
Han passerte store forsamlingar av avdøde sjeler, og kunne omsider presentere
seg framfor trona til HADES og PERSEPHONE. Han spela på lyren sin, og
sang denne hymnen:
Under
Orfeos’ sang måtte alle sjelene felle tårer. Og den evig tørste TANTALOS gløymde å drikke. IXION’s hjul stogga, gribben slutta å
rive i gigantens lever, og DANAÜs’ DØTRE stogga med å fylle vatn i dei
lekke krukkene. SISYFOS sette seg på
kampesteinen sin for å lytte, og det er fortalt at for første gang vart FURIENE sine kinn vætte av tårer. Og
Persephone og Hades kunne ikkje motstå klagesangen. Evrydike vart sendt for –
ho held til mellom dei nyleg ankomne sjelene, og ho kom haltande på den skadde
foten sin. Orfeos fekk lov å ta ho med seg, på det vilkår at han ikkje måtte
snu seg og sjå tilbake før dei hadde nådd Jordas overflate. Så tok dei av stad
– han føre og ho bak, gjennom bratte og mørke passasjer, i total stille.
Omsider såg dei jordoverflata tett framfor seg, men då gløymde Orfeos seg ein
augneblink, og snudde seg for å sjå om Evrydike følgde. Då straks forsvann
Evrydike tilbake til Dødsriket.
Orfeos var fortvila, og bad om løyve til å få kome
til Dødsriket han også, men den strenge ferjemannen KARON nekta han.
I desperasjon avstod Orfeos frå alt samvær med andre,
og vandra omkring i villmarkane, der han spela for berg og tre og elvar.
Trakiske ungjenter gjorde sitt beste for å forføre han, men han var urokkeleg i
si sorg. Til sist kom ein rølpete bande av trakiske kvinnfolk som var i vill,
baccanalsk rus over Orfeos. Dei orka ikkje høyre den klagande musikken hans, så
dei drepte han, og reiv han i småbitar Dei heiv hovudet hans og lyren i elva Hebros, men hovudet fortsette med sin
klagesang for Evrydike. Til sist dreiv hovudet inn på stranda ved øya Lesbos. Her vart det bygd eit tempel og
oppretta eit Orestes-orakel, og Orestes hovud heldt fram med å synge her, og gi
spådommar og orakel-svar.
Orfeos hovud vart gjort forsteina av APOLLON og sidan oppvara i ei heilag
hole, der det utførte si orakel-gjerning. Oraklet vart så populært at dei andre
orakla til Apollon, i DELFI, Gryneium og Claros heldt på å ”gå konken”, så
Apollon måtte be Orfeos hovud om å halde opp, og hovudet gjorde så det. (Her har vi eit typisk eksempel på korleis eit korrupt presteskap
utnytta folks overtru til å skaffe seg rikdom. Folk flest bit på kva som
helst!)
Øya
Lesbos har etter Orfeos død fostra dei største poetane i Hellas.
MUSENE samla samen
restane etter Orfeos’ lekam, og gravla desse ved Libethra, ved foten av Olympos-fjellet. Over grava hans syng nattergalene
vakrare enn nokon annan stad i Hellas. Orfeos’ skugge drog til Tartaros for
andre gang, og vart her foreina med Evrydike til evig tid. Dei to vandrar
lukkelege omkring på Dei Elyseiske Markar.
(Sjå ELYSIUM).
MUSENE (eller var det ZEVS?) plasserte seinare Orfeos' lyre
på stjernehimmelen, som stjernebiletet Lyra.
DEI ORPHEISKE MYSTERIA - ORFISMEN
Det oppstod
ein eigen mysterie-religion omkring Orfeos – Orfismen. Orfeos vart
rekna å vere grunnleggaren av Orfismen. Denne religionen hadde sterke filosofiske
drag. Den bygde mykje på ein eldre Dionysos-tradisjon, men utmerka seg ved å
vere fredselskande og ved å verne om kunstane
- særleg musikk.
Orfismen lærte at menneskas eksistens og
liv vart styrt av lukke og lagnad –
av FORTUNA og TYCHE. I tillegg til rituale som var overtatt frå den dionysiske kulten, hadde Orfismen
også heilage skrifter som vart opplest, lært og drøfta. Orfistane søkte
reinsing av sjela ved å studere skriftene og ved å utføre asketiske handlingar.
Orfismen hevda at mennesket hadde ei
udøyeleg sjel, men i ein døyeleg kropp, som også kunne vere vond. Men greidde
ein å halde sjela si rein trass kroppens krav, kunne ein verte eitt med Gud.
Når ein døydde vart sjela transportert til eit Etterliv, der ho fekk løn eller
straff. Etter fleire reinsings-stadier kunne sjela verte eitt med guddommen.
Bare dei som hadde gjenomført Dei Orfeiske Rituala kune verte frelste
når dei stod framfor guddommen med sjela si etter døden. (Dette minner mykje om Kristendommens frelse-krav).
Somme reknar Orfismen for å vere den høgast utvikla religionsforma i
antikken.
OM ORFISMENS HISTORIE
Orfeos-trua var opphavleg ikkje gresk – ho utvikla seg
i Trakia og Skytia. Her praktiserte lokale shamanar ein ekstase-religion der sjelereiser var inkludert. Deira lære
vart knytt til namnet Orfeos, men også til andre mytologiske figurar. Då kulten
invaderte Ionia i 7. og 6. århundre
fvt., var Orfeos kultens frontfigur. Orfeos’ reise til Dødsriket var eit
sentralt tema. Samstundes fekk grekarane mytologisk-filosofiske impulsar frå
aust, om at Kosmos var født frå eit egg, og at tida (KRONOS)
var guddommen som heldt verda i gang. Desse nye tankane vart også knytt til
Orfeos.
Somme har undra seg på om orfismen hadde
band til den tidlege religionen på Kreta,
og herav også med gammal egyptisk religion
– at den enn før dette hadde opprunne i Etiopia.
(Historikaren Herodotos skreiv at
Dionysos var født i Etiopia). Den egyptiske guden GEB hadde
kallenamnet rp’t. Det tyder arveprins, og
grekarane kan ha omsett rp’t til Orpais,
som seinare vart til Orfeos..
Geb var jord-guddom, og hadde ansvar for fauna og flora, samt at han førte
tilsyn med Underverda. Geb la verdsegget
– han hadde skap av ei gås då han utførte denne viktige gjerninga. Gebs
verdsegg var kanskje det same verdsegget som Orfismen lærte om?
Det er sagt at Orfeos gjorde ei reise til
Egypt og gjekk i lære hos prestane der, og at han vart den mest kunnige av alle
grekarar i mytologi og religionsfilosofi. Han avdekka mysterier, og fann ut
korleis ein kunne verte reinsa for sine synder, verte lækt frå sjukdommar, og
korleis ein kunne berge seg frå gudanes vreide. Det er sagt at rituala som
orfistane brukte for dette, likna mykje på rituala i den dionysiske
mysterie-religionen, men at dei også kunne minne om dei egyptiske rituala
som vart brukt under dyrkinga av Isis/Osiris.
Somme har hevda at dei trakiske kvinnfolka
som drepte Orfeos var hyra av Dionysos. I så fall augnar vi her ein maktkamp.
ORFISTISK-RELIGIØS PRAKSIS
Legender fortel at det var Orfeos som grunnla
den orfeiske mysterie-religionen, og
at det var han som hadde skrive kultens heilage tekstar. Orfeos utvikla i så
fall ein opphøgd kosmogoni, som sentrerte seg om at Dionysos, son av Zevs,
hadde blitt drept og fortært av TITANANE,
og at Zevs etterpå massakrerte Titanane, og let menneske-slekta vekse opp frå aska deira. Desse menneska var delvis
dionysiske (guddommeløege og gode),
og delvis titanske (jordbundne og
vonde).
Ved å utføre dei orfeiske rituala, og ved
askese – halde seg unna kjøtt og vin og sex, prøvde folk å undertrykke sin
jordiske og vonde
natur. Full guddommeleg fridom kunne ein oppnå ved fleirfaldige
gjenfødingar, og ved å tileigne seg transcendental innsikt gjennom desse
gjenfødingane. (Her må Orfismen ha mottatt påverknadar
frå India og deromkring).
Orfistane var vegetarianarar, og dei ville
ikkje ete bønner heller, fordi bønner likna på testiklar. (Vi skjønar at Orfistane stod i eit motsetnads-tilhøve til andre
samtidige – folk som slakta dyr og åt bønner).
Fram til vår tid er det 87 av dei orfeiske
hymnene som er bevara. I åtte av dei vert Dionysos omtala, og det ser ut til at
Dionysos har spela ei viktig rolle i Orfismen. Hymnene varierer frå 6 til 30
verselinjer. Dei fleste fortel om Guds mange namn og Guds attributtar. Some av hymnene
avslører kunnskap om mysteria. Hymnene fortel også om magiske kunstar, som
astrologi, alkymi og edelsteins-mystisisme. (Ja, du veit: Tigerauge, blodstein,
etc.).
Orfistane vart gravlagde som egyptarar og
tibetanarar – med skrivne instruksjonar om korleis dei skulle finne fram i
Underverda. Her er eit vers frå ei gulltavle i ei orfist-grav frå 3. århundre
fvt:
DRØFTING
Orfismen har
likskap med fleire andre liv-død-lærer. Evrydike si reise til Dødsriket liknar
på PEREPHONE si tilsvarande reise. Å sjå seg tilbake var eit vanleg tabu i
antikken – i Bibelen vart Lot si hustru til ei saltstøtte då ho såg seg
tilbake. Mange forskarar meiner at Orfismen var ei åndeleg-gjering av dei dionysiske rituala, og at den greske
filosofien mykje bygde på Orfismen. Melom anna Platon ser ut til å ha
mykje Orfisme i sin filosofi.
Mange har hevda at Orfeos var ein historisk
person – ein lokal HERO, som vart
dyrka i live og etter sin død. Kanskje var han ein Apollon-profet
(Apollon-prest) – kanskje var han knytt til Dionysos. Det er hevda at det er
funne skrift-tavler av gull etter Orfeos i Trakia, med bøner og trolldoms-maningar.
I 4. århundre fvt. siterer Platon vers av Orfeos, og fortel om Orfeos-prestar
som vandra omkring og preika ei frelsings-doktrine.
I Platons ”Myte om ER” finn vi mykje Orfisme.
Å drikke vatn
styrkjer og rehabiliterer minnet. Vass-drikking er individets middel for å
oppnå guddommeleg æve. Det er snakk om livs-vatn – aqua vitae.
Det er snakk
om to vass-kjelder. Til venstre er vass-kjelda til LETHE – gløymsle-vatnet. Til høgre er vass-kjelda til MNEMOSYNE – vatnet som gynnar minnet.
Dionysos-kulten handla om å drikke seg full og gløyme – Orfeos-kulten, som
drakk kjeldevatn, lærte at menneska var guddommelege vesen som høyrde til i Himmelen,
mellom gudane.
Somt tyder på at Dionysos var ein konge som
vart dyrka som guddom i Trakia, og at Orfeos var hans etterfølgar, som også
vart dyrka som guddom. Men Orfeos var ikkje så vill og galen som forgjengaren
sin – meir sivilisert; lik Apollon. Orfismen var også nærknytt til Dei Eleusiske mysteria, ser det ut til.
ORION
var ein av GIGANTANE, son av POSEIDON/GAIA.
Orion vart (i ein versjon) unnfanga ved
at Poseidon, saman med nokre andre gudar urinerte på eit skinn. Skinnet vart så
nedgravd i 9 månadar (av dette kjem ordet urin
= Orion).
I ein annan tradisjon var mora til Orion GORGONEN EURYALE.
I ein tredje versjon heiter det at ZEVS og HERMES ein gang var på besøk hos ein fattig og barnlaus bi-røktar.
Dei vart så vel motekne at dei sa han skulle få eit ønske oppfylt. Han ønskte
seg då ein son. Dei to gudane bad han då ofre ein okse, flå han, pisse på
skinnet, og gravlegge skinnet i grava til kona si. Bi-røktaren gjorde dette, og
ni månadar etter vart eit gutebarn født, som fekk namnet Urion – ”Han som gjer vatn”. (Det plar kome regn i Middelhavslanda
når Orion kjem fram på stjernehimmelen, og når han går bort).
Som dei fleste av Poseidons barn, var
Orion ein diger fyr. Orion vart stor jeger, og stjernebiletet Orion viser ein
jeger i forsvarsstilling mot den store oksen TAUROS.
Orion for til byen Hyria på øya Khios, og
fridde til OINOPION (Vin-fjes) si datter
MEROPE. Oinopion sa Orion skulle få
ho om han greidde å fri øya for nokre fæle villdyr som herja der. Orion gav seg
i kast med dette – kvar kveld kom han med nye villdyrpelsar til Merope. Men då
han omsider var ferdig med å utrydde beista og ville ha bryllup, byrja Oinopion
å prate om nokre løver, ulvar og bjørnar som skulle luske omkring oppi fjella.
Oinopion var sjølv forelska i Merope, og fann på stadig nye utflukter for å
sleppe å gifte ho bort. Orion vart hugtung over dette. Ein dag drakk han ein
heil skinnsekk av Oinopions vin, og så braut han seg inn i Meropes sengekammer
og tok henne med makt.
Ved daggry, då Oinopion fekk greie på kva
som hadde hendt, bad han far sin, DIONYSOS,
om hjelp. Dionysos sendte då SATYRAR
som skjenka Orion med endå meir vin, og då han somna, stakk Oinopion ut begge
augene hans, og kasta han frå seg på stranda.
Orion vandra så omkring i blinde. Eit
orakel spådde han at han skulle få att synet, om han drog mot aust til soloppgangen,
og der retta augehola mot Sola, idet ho stod opp. Orion sette ut i ein robåt,
og tok peilinga etter lyden av hammerslaga til ein KYKLOP. Etter ei tid kom han til øya Lemnos. Der traff han på HEFAISTOS,
som tykte synd om han, og sendte med han ein av smedsveinane sine, Kedalion (dvergen på kjempens
skuldrar), som geleida han til soloppgangen, EOS, der solguden HELIOS gav
han synet tilbake.
Soloppgangen, Eos, var søster til Helios.
Ho vart forelska i Orion, og tok han til øya Delos, der dei elska og hadde det svært ei rid. Eos var noko blyg
eller skamfull – i alle høve hadde ho det med å raudne når Orion kom til henne,
og derfor er soloppgangen raud.
Orion drog no tilbake for å hemne seg på
Oinopion, men denne gøymde seg i eit underjordisk bronsekammer som Hefaistos
hadde laga til han. Orion trudde han kanskje hadde rømt til bestefar sin, kong MINOS på Kreta, og drog dit. Her traff han på ARTHEMIS. Dei to hadde felles jaktinteresser. Ho bad han gløyme
hemntankane sine, og vere med henne på jakt. Dei to drog så ut i villmarkane.
APOLLON, bror til Arthemis, var redd
Orion skulle sjekke opp Arthemis - han
meinte vel fyren var ein sjarlatan. Han drog til Mor Jord, GAIA, og fortalde at Orion hadde skrytt
av at han skulle utrydde alle villdyr og monster på jord. Dette likte Gaia
dårleg, så ho sendte ein monster-skorpion-
for å ta han. Orion forsvarte seg mot skorpionen med piler og sverd, men ingen
døyelege våpen beit på den. Han hoppa då på sjøen, og symde mot Delos, der han
håpte Eos kunne hjelpe han. Apollon stod tett attmd, og han ropte på søstera
si: ”Ser du den svarte prikken langt ute på sjøen? Det er hovudet til ein
kjeltring som heiter Candaon. Han
har nettopp fornærma Opos, ei av dei hyperboreiske prestinnene dine! Greier du
treffe han med ei pil?”
- Orion vart kalla Candaon i Boøtia, men
Arthemis visste ikkje dette. Ho skaut, og symde ut for å berge byttet. Då ho
såg kven ho hadde drept, bad ho i stor fortviling ASKLEPIOS om å gjere Orion levande att. Asklepios prøvde, men vart
drept av ZEVS’ tordenkile før han
var ferdig. Då sette Arthemis Orion på stjernehimmelen. Scorpios fer etter han til evig tid. Men Orions sjel hadde alt
vandra til Dei Asfodeliske marker. Der
hamna sjeler som ikkje hadde gjort seg fortent til å kome til ELYSIUM, men heller ikkje var dårlege
nok til å hamne i TARTAROS.
I
ein anna myte heiter det at Orion hadde valdteke Artemis' følge-venninner, PLEIADENE, og at Arthemis drepte han
som straff for dette. Ho sendte ein skorpion på han, som gav han eit dødeleg
bitt. Då Orion og Scorpios vart sett på stjernehimmelen, vart det gjort god
avstand mellom dei, så Orion skulle vere trygg. Når Scorpios kjem opp i aust,
skundar Orion seg ned i vest.
ORPHEUS
- sjå ORFEOS
ORTHROS var eit uhyre - ein hund med to hovud, som
ledsaga uhyret GERYON. Orthros var avkom av ECHIDNA og TYPHON.
Han låg med si eiga mor, og vart ved dette far til to andre uhyre - DEN
THEBANSKE SFIX og DEN NEMEISKE LØVE. Orthros og Eurythion hjalp kjempen
GERYON med å passe kveget hans.
Orthros vart drept av HERAKLES då Herakles
utførte si tiande storbragd, or rana Geryons kveg.
Ved å ha
to hovud likna Orthros på romarane sin gud JANUS. På stjernehimmelen var
han Hundestjerna Sirius, som innleia nyåret i Aten. Med eine
andletet såg han tilbake i det gamle året - med andre andletet skoda han inn i
det nye.
OSIRIS var importert frå Egypt. Mange framande gudar vart adoptert av
romarane i Romarrikets velmaktstid. Forvirringa var stor. Kona til Osiris - ISIS,
hadde sin kult, og Osiris fekk sin
eigen kult, som oftast samansmelta med ein APIS-kult. Rundt om i
Romarrikets mange krinkelkrokar vart namna til Osiris og Apis slått saman til SERAPIS,
og vips...så var ein ny guddom brakt fram på
marknaden. Om Osiris knan du lese i Egypt-sidene.
Sjå også SERAPIS.
