ΤΟ ΦΥΛΟ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ
ΚΑΙ ΟΧΙ ΩΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ-ΦΥΣΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

[Ο πίνακας είναι του Edward Hopper και έχει τίτλο Office at Night. Βρείτε εδώ περισσότερα για το Hopper]

Ροδάκη Θεανώ

ΣΚΟΠΟΣ

Σκοπός του δίωρου μαθήματος για το κοινωνικό φύλο (gender) είναι:

• Να βοηθήσει τον μαθητή να αντιληφθεί ότι οι διαφορές στα εξωτερικά χαρακτηριστικά των δύο φύλων δεν συνεπάγονται και εγγενείς ικανότητες, κλίσεις, ή δεξιότητες προς κάποιες κατευθύνσεις διαφορετικές.

  Το περιεχόμενο της έμφυλης ταυτότητας του καθενός είναι πολιτισμικά καθορισμένο, τόσο οι ιδιότητες, τα σύμβολα που αποδίδονται στο φύλο, όσο και οι δραστηριότητες που θεωρούνται "γυναικείες" ή "ανδρικές". Τίποτε από αυτά δεν είναι απόρροια του βιολογικού φύλου (sex) αλλά του τρόπου που γίνεται αυτό αντιληπτό και μεταφράζεται αυτό από διαφορετικές κοινωνίες.

• Να δείξει στον μαθητή ότι έννοιες όπως αυτή του φύλου που στις δυτικές κοινωνίες θεωρούνται "φυσικές" και συνεπώς αυτονόητες και μη αμφισβητήσιμες δεν είναι καθόλου τέτοιες.

  Ο λεγόμενος "φυσικός" προορισμός που καλείται να εκπληρώσει ο "άνδρας" και η "γυναίκα" με βάση το βιολογικό του φύλο, δεν είναι καθόλου ίδιος από κοινωνία σε κοινωνία, καθώς οι κατηγορίες "φύση", "βιολογικό", "πρόσωπο" δεν λαμβάνονται με τον ίδιο τρόπο, και δεν σημαίνουν τα ίδια πράγματα σε κάθε κοινωνία. Έτσι σε άλλες κοινωνίες δεν είναι μη αμφισβητήσιμο το "φυσικό-βιολογικό" αλλά οι συμβάσεις του "κοινωνικού".

• Να κάνει τον μαθητή να καταλάβει ότι δεν γεννιέται με ένα φύλο "αφ΄εαυτού" αλλά ότι βιώνει τον έμφυλο εαυτό του μέσα από τις διαδικασίες κοινωνικοποίησης. (π.χ. μέσα από την οικογένεια μαθαίνει να λειτουργεί με βάση τα χαρακτηριστικά που θεωρούνται "τυπικά" για το φύλο του).

  Το άτομο μετέχει στην κοινωνία έμφυλα (ούτως ή άλλως έχει ένα βιολογικό φύλο) και η κοινωνία του παραδίδει τα στοιχεία εκείνα (αναπαραστάσεις, όρια για το τι πρέπει ή τι μπορεί να κάνει, σύμβολα) με τα οποία συγκροτεί την έμφυλη ταυτότητά του. Αυτά τα στοιχεία διαφέρουν από κοινωνία σε κοινωνία, έτσι τα χαρακτηριστικά εκείνα που θεωρούνται στην δύση ως τυπικά του "γυναικείου" σε κάποια άλλη θεωρούνται του "ανδρικού" ή το αντίστροφο. ‘Οπως ότι είναι πιθανό οι προσδοκίες με βάση το φύλο και τα "τυπικά" χαρακτηριστικά του, να αλλάζουν με τον χρόνο (μέσα από την δυναμική των κοινωνιών) στην ίδια κοινωνία. ".

• Να προσπαθήσει να δείξει στον μαθητή την πολιτισμική σχετικότητα και τις πολλαπλές και ποικίλες λογικές με τις οποίες συγκροτείται το "γυναικείο" σε σχέση με το "ανδρικό" και γενικότερα το φύλο σε άλλες κοινωνίες.

  ‘Εχοντας ως στόχο να τον ευαισθητοποιήσει για την κατανόηση φαινομένων όπως βιασμοί ή ομοφυλοφυλία θα του δείξει κοινωνίες όπου τέτοια φαινόμενα της Δυτικής κοινωνίας λαμβάνονται με τελείως διαφορετικό τρόπο (π.χ. κοινωνίες όπου το τυπικό "γυναικείο" ή "ανδρικό" είναι ανεξάρτητο από την σεξουαλικότητα των ατόμων, και δεν ενέχει αξιολογικές κρίσεις για τα πρόσωπα).

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ

Στις δυτικές κοινωνίες επικρατεί η αντίληψη ότι το φύλο αποτελεί φυσικό δεδομένο δηλαδή επικρατεί μια κοινωνική θεωρία του βιολογικού φύλου (sex). Αυτό σημαίνει ότι οι διαφορές στα εξωτερικά χαρακτηριστικά και στην φυσιολογία μεταξύ ανδρών και γυναικών σημαίνουν και διαφορετικές κλίσεις, ψυχολογικές ιδιότητες, ικανότητες, οι οποίες θεωρούνται έμφυτες. Η ανατομία δηλαδή θέτει κάποια όρια που δεν μπορεί να υπερβούν άνδρες και γυναίκες και τους θέτει έναν "φυσικό" προορισμό τον οποίο καλούνται να εκπληρώσουν.

Σ΄αυτόν τον τρόπο σκέψης εντάσσονται αντιλήψεις που επικρατούν στην κοινωνία μας και θέλουν

• την γυναίκα από την "φύση" της πιο ευαίσθητη, συναισθηματική, κατάλληλη για ενασχόληση με επαγγέλματα όπως φροντίδα και ανατροφή παιδιών, μόδα, ομορφιά, επίδοση στις κοινωνικο-ανθρωπιστικές επιστήμες κτλ., και
• τον άνδρα να λειτουργεί περισσότερο με τον νου και άρα κατάλληλο για ενασχόληση με λογικές (θετικές επιστήμες, π.χ. μαθηματικά) με την πολιτική εκπροσώπηση κτλ.

Το φύλο για τη Δύση αποτελεί κριτήριο "κανονικής" συμπεριφοράς με την έννοια ότι άνδρες και γυναίκες πρέπει να συμπεριφέρονται και να ασχολούνται με τα πράγματα που προσιδιάζουν στο φύλο τους: αλλά πράγματα κάνουν οι γυναίκες, άλλα οι άνδρες, με διαφορετικό τρόπο ντύνονται, μιλούν κτλ. Κατά συνέπεια υπάρχει ένα φυλετικό όριο (από μορφές έκφρασης όπως σεξουαλική συμπεριφορά έως πιο σύνθετες όπως πολιτική εκπροσώπηση).

Το πρότυπο κάθε φύλου επειδή θεωρείται "φυσικό" δεν επιδέχεται διαπραγμάτευση. Ο καθένας μας, "άνδρας" ή "γυναίκα", ακολουθεί ένα "κανονικό" πρότυπο, κάνει πράγματα που πρέπει και μάλιστα ο βαθμός στον οποίο τηρεί αυτό το πρότυπο σημαίνει και μια αξιολόγηση γι΄ αυτόν ως άτομο, θετική ή αρνητική. Για παράδειγμα, όταν κυρίαρχη κοινωνική αξία είναι η οικιακή εργασία ως συμπεριφορά που προσιδιάζει στο γυναικείο φύλο, τότε η γυναίκα με το καθαρό σπίτι αποτιμάται θετικά για την κοινωνία, είναι "καλή γυναίκα" πάνω απ΄ όλα ή το αντίστροφο. Η παραβίαση του "κανονιστικού" προτύπου του φύλου επιφέρει κοινωνική απαξίωση. Για παράδειγμα, η φούστα θεωρείται μέρος της γυναικείας ενδυμασίας ή το πλέξιμο γυναικεία απασχόληση. Κατά συνέπεια, η ενδυμασία των ανδρών με φούστα, η ή ενασχόληση με το πλέξιμο επιφέρει ρήξη του φυλετικού ορίου. Έτσι εκφράσεις όπως "έτσι ντύνονται οι γυναίκες" ή "τι γυναίκα είσαι;" δηλώνουν αρνητική αξιολόγηση για τον άνδρα του οποίου ηθικός γνώμονας πρέπει να είναι η πραγματοποίηση του "φυσικού" προορισμού που διαφέρει από τον γυναικείο.

Η ηθική τελείωση των ανθρώπων εξαρτάται όπως είπαμε από αυτήν την πραγματοποίηση και επειδή είναι δοσμένη "εκ φύσεως" νομιμοποιεί ιεραρχικές αξιολογήσεις των τομέων "ανδρικής" και "γυναικείας" δράσης. Αυτή η γενική παρουσίαση της λειτουργίας του φύλου όμως εμφανίζεται προβληματική.

Πρώτα απ΄ όλα, οι κατά φύλο ανατομικές και φυσιολογικές διαφορές δεν είναι δυνατόν να εξηγήσουν διαφορές στον ψυχισμό και την συμπεριφορά ανδρών και γυναικών. Η ανάπτυξη του εγκεφάλου και η μορφοποίηση των απεριορίστων δυνατοτήτων του, προϋποθέτουν περιβαλλοντικούς ερεθισμούς, οι οποίοι βέβαια προέρχονται από την κοινωνία στην οποία ζει το άτομο. Κατά συνέπεια οι όποιες ψυχολογικές διαφορές βιώνονται από το άτομο και εσωτερικεύονται δοσμένες από την κοινωνία στην οποία γεννιέται και μεγαλώνει.

Το άλλο πρόβλημα είναι η "φύση" των κατηγοριών "άνδρας" και "γυναίκα" και των συμπεριφορών τους στην Δύση, που δεν ανταποκρίνονται στον τρόπο προσέγγισης άλλων κοινωνιών. Το παράδειγμα έρχεται από την ανθρωπολογία των γυναικών. Θεωρώντας τον "άνδρα" και τη "γυναίκα" ως κατηγορίες που από την "φύση" τους σημαίνουν τα ίδια πράγματα σε όλες τις κοινωνίες οδηγήθηκαν σε γενικότητες λανθασμένες. Θεώρησαν ότι, όπως στην Δύση υπάρχει ασυμμετρία ανάμεσα στα δύο φύλα σε μια ιεραρχική κλίμακα όπου οι άνδρες βρίσκονται στο ανώτερο σημείο και οι γυναίκες στον κατώτερο, αυτή η ασυμμετρία ισχύει ως "οικουμενική". Αυτό τεκμηριώθηκε με βάση το γεγονός ότι καθώς οι γυναίκες (λόγω, βέβαια, των "αναπαραγωγικών" τους δεσμέυσεων - τοκετός, θηλασμός κτλ.), αιχμαλωτίζονται στον οικιακό χώρο αυτό πρέπει να συμβαίνει παντού. Και μάλιστα, οι γυναίκες ταυτίζονται τελικά με την φύση (για τον ίδιο λόγο: λειτουργίες του σώματος) ενώ οι άνδρες με τον πολιτισμό. Καθώς στην Δύση ο πολιτισμός, ως "δημόσιο", αποτιμάται θετικά, αφού το δημόσιο εμπεριέχει το οικιακό και ο πολιτισμός μετασχηματίζει την φύση, εξηγείται και η ανωτερότητα της θέσης των ανδρών.

Τα προβλήματα είναι δύο:

Από την μία πλευρά οι κοινωνίες δεν αντιλαμβάνονται με τον ίδιο τρόπο τις δραστηριότητες των φύλων (π.χ. τις αναπαραγωγικές λειτουργίες) ούτε βέβαια τις ταυτίζουν με τα ίδια πράγματα που τις ταυτίζει η Δύση. Για αντιπαραθέσεις τέτοιες όπως π.χ. "φύση" - "πολιτισμός", δεν είμαστε σίγουροι ότι οι κατηγορίες που υπεισέρχονται σ’αυτές σημαίνουν τα ίδια πράγματα, για τους άλλους πολιτισμούς, όπως στην Δύση. ‘Ετσι στην περίπτωση της φυλής Hagen το "φυσικό" δεν θεωρείται καθόλου αυτονόητο και δεδομένο. Πραγματικό είναι μόνον ό,τι αποτελεί σύμβαση και προέρχεται από τις κοινωνικές σχέσεις. Τα φύλα εδώ ομαδοποιούνται και διαφοροποιούνται με βάση χαρακτηριστικά που ανάγονται στον χώρο του κοινωνικού και όχι στον χώρο της βιολογίας. Οι βιολογικές διαφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών είναι μεν δεδομένες αλλά οι συμπεριφορές τους δεν ανάγονται στην φύση. Για παράδειγμα, σε μας το μητρικό φίλτρο θεωρείται "φυσικό", ενώ είναι αποτέλεσμα συνειδητών κοινωνικών πιέσεων.

Επίσης η αντιπαράθεση "καλλιεργημένο - άγριο" που είναι ομόλογη με την αντιπαράθεση "πολιτισμός - φύση" δεν φαίνεται να είναι ομόλογη με το αρσενικό - θηλυκό. Σε ορισμένα συμφραζόμενα οι γυναίκες αντιπροσωπεύουν το άγριο (φύση) σε άλλα το καλλιεργημένο (πολιτισμό). Τα,ο ίδιο συμβαίνει και με τους άνδρες. ‘Οσον αφορά την αξιολόγηση το γόητρο πηγάζει άλλοτε από δραστηριότητες που προέρχονται από τον χώρο του άγριου (φύσης) και άλλοτε από τον χώρο του καλλιεργημένου (πολιτισμού).

Όμως και οι κατηγορίες "φύση" και "πολιτισμός" μπορεί να έχουν πολλές έννοιες ακόμη και στην ίδια την Δυτική σκέψη από τις οποίες βέβαια μόνο μια χρησιμοποιήθηκε από την ανθρωπολογία των γυναικών, γι΄ αυτό έφθασαν σε εσφαλμένα συμπεράσματα: Η φύση άλλοτε λαμβάνεται ως πηγή πρώτων υλών που την μετασχηματίζει ο πολιτισμός (ως ανώτερος!), άλλοτε σαν όριο που δεν μπορεί να το ξεπεράσει ο πολιτισμός (άρα κατώτερος!). ‘Ομως εδώ χρησιμοποιήθηκε μόνο η μία έννοια, αυτή που τονίζει την ανωτερότητα του πολιτισμού. Και πάλι όμως το παράδειγμα το δίνουν οι "Ηagen" καθώς τόσο το καλλιεργημένο όσο και το άγριο αντιπροσωπεύουν δεδομένες αυτόνομες καταστάσεις. Το άγριο δεν προσλαμβάνεται ως δυνάμει καλλιεργήσιμο και το καλλιεργημένο δεν λαμβάνεται ως αυτό που μετασχηματίζει και ενσωματώνει το άγριο.

Στη Δύση ο τρόπος σκέψης διαμορφώνεται με την μεταφορά "εμπόρευμα - παραγωγός", δηλαδή κάποιος μπορεί να γίνει αντικείμενο κάποιου άλλου (αυτή η σκέψη ερμηνεύει θέσεις για την ανδρική ανωτερότητα). Όμως σε άλλες κοινωνίες η κυρίαρχη μεταφορά είναι η ανταλλαγή. Έτσι π.χ. οι γυναίκες "Hagen" ανταλλάσσουν μεταξύ τους δικτυωτούς σάκους. Οι σάκοι δεν γίνονται αντικείμενο δημόσιας ανταλλαγής, γιατί η δημόσια ανταλλαγή είναι έμφυλη-ανδρική, και δεν αποφέρει γόητρο στις γυναίκες. Το ίδιο ισχύει και για τις ανταλλαγές ανδρών και γυναικών που επιβεβαιώνουν την πρόσληψη του ανδρικού και του γυναικείου ως αντίθετων εννοιών. ‘Ομως στις ανταλλαγές αυτές τα άτομα, άνδρες και γυναίκες, δεν θεωρείται ότι ανταλλάσσουν μόνον αντικείμενα, αλλά ότι δίνουν κάτι από τον εαυτό τους. Η αποδοχή του αντικειμένου κατά συνέπεια σημαίνει ότι ο "άνδρας" έχει και "γυναικεία" συστατικά (όσον αφορά την ταυτότητά του) όσον και το αντίθετο.

Στη Δύση βέβαια κάποιος έχει είτε "ανδρικά" στοιχεία είτε "γυναικεία". Δεν μπορεί να έχει και τα δύο, διότι τότε εντάσσεται σε μια τρίτη κατηγορία ή οποία είναι προβληματική και "μιαρή". Έτσι το χαρακτηριστικό στην Μελανησία είναι η συγκρότηση των γυναικείων και ανδρικών συστατικών της ταυτότητας και στα δύο φύλα και η εξωτερίκευσή τους τόσο από άνδρες όσο και από γυναίκες. Η ενασχόληση εκεί με μικτές δραστηριότητες δεν ενέχει αξιολογικές κρίσεις για τα πρόσωπα, καθώς το ότι αντικείμενα, συναισθήματα, στόχοι που θεωρούνται έμφυλα δεν σημαίνει ότι έχουν φορείς μόνον άνδρες ή γυναίκες. Αυτό σημαίνει ότι άνδρες και γυναίκες μπορεί να είναι φορείς σημασιών που ταυτίζονται με το δικό τους ή με το άλλο φύλο. Π.χ., μια γυναίκα υιοθετεί μια συμπεριφορά που θεωρείται ανδρική χωρίς να κατακρίνεται γι΄αυτό. Το φύλο εντέλει που έχει σ΄ αυτές τις κοινωνίες το άτομο, προσδιορίζεται από τον "ανδρισμό ή το "γυνισμό" που οι άνθρωποι εκδηλώνουν στα συμφραζόμενα διαφόρων κοινωνικών "ανταλλαγών".

Οι διαφορές ανάμεσα στα φύλα δεν προσλαμβάνονται ως απόλυτες ή αντιθετικές όπως συμβαίνει στη Δύση ούτε έχουν πάντα την ίδια βαρύτητα. Η διαπαιδαγώγηση, η κοινωνικοποίηση των ατόμων, όπως αναφέρθηκε, είναι φανερά έμφυλες στη Δύση: οι αναπαραστάσεις που αποκτά το άτομο για το φύλο του, τα πράγματα που θεωρεί ότι μπορεί να κάνει ή όχι, οι συμπεριφορές που υιοθετεί. Η οικογένεια παίζει σημαντικό ρόλο σ΄ αυτό καθώς μαθαίνει στο παιδί από πολύ μικρό να διαχωρίζεται από τα μέλη του αντίθετου φύλου (ας θυμηθούμε, με τα ροζ και γαλάζια χρώματα, ή με τα κοριτσίστικα και αγορίστικα παιγνίδια).

Το ότι η συγκρότηση του φύλου σε κάθε κοινωνία είναι πολιτισμική κατασκευή είναι φανερό, όπως και το ότι αυτή η συγκρότηση διαφέρει ανάλογα με την κοινωνία. Αυτό όμως που δεν φαίνεται είναι ότι η αντίληψη για το "φύλο" αλλάζει και στην ίδια κοινωνία. Καθώς οι νοοτροπίες των ανθρώπων αλλάζουν με αργό ρυθμό, οι μεταβολές στις προσδοκίες που αφορούν το "γυναικείο" ή το "ανδρικό" φαίνονται ανεπαίσθητες. ‘Ομως στην πραγματικότητα είναι πολύ γρήγορες. Πριν από πενήντα χρόνια ποια θα ήταν η αξιολόγηση μιας γυναίκας που φορούσε παντελόνι, ή οδηγούσε; Σήμερα όμως το παντελόνι δεν θεωρείται μέρος της ανδρικής ενδυμασίας , (όπως φαίνεται πολύ λογικό για τον κύριο της εικόνας να διεκδικεί το δικαίωμα να φορά την φούστα του!). Πολύ περισσότερο βέβαια όταν πρόκειται για νοοτροπίες που θέλουν την γυναίκα "εκ φύσεως" ικανή για νοικοκυριό και τον άνδρα ανίκανο κτλ.

Τέλος σε μια δυτική κοινωνία (π.χ. τη δική μας) η ενασχόληση ενός άνδρα με ένα επάγγελμα "γυναικείο" δίνει λαβή για υποψίες για μη "ανδρική" σεξουαλική συμπεριφορά . Ακόμη περισσότερο η υιοθέτηση μιας άλλου τύπου (από την προσδοκώμενη) σεξουαλικής συμπεριφοράς, ενέχει αξιολογήσεις του τύπου "δεν είναι ικανός για συμπεριφορές, δραστηριότητες, που εμπίπτουν στο φύλο του, αλλά σε αυτές του αντιθέτου". Σε αντίθεση στις ινδιάνικες κοινωνίας αυτό που χαρακτηρίζει τους Berdach τους ανθρώπους που υιοθετούν το αντίθετο κοινωνικό φύλο, είναι κυρίως η ενασχόλησή τους με εργασίας και δραστηριότητες που θεωρούνται ότι ταυτίζονται με το αντίθετο βιολογικό φύλο, και λιγότερο το είδους της σεξουαλικότητάς τους.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ

• Ποια είναι η κοινωνική θεωρία του βιολογικού φύλου που επικρατεί στη δύση; Δώστε δικά σας σχετικά παραδείγματα αντιλήψεων και στάσεων.
• Το φύλο στη Δύση αποτελεί κριτήριο "κανονικής" συμπεριφοράς. Γιατί; Συμβαίνει κάτι διαφορετικό σε άλλες κοινωνίες;
• Η παραβίαση του φυλετικού ορίου στη δύση επιφέρει αρνητική κοινωνική αξιολόγηση. Συμβαίνει κάπου άλλου αυτό; Δώστε παράδειγμα άλλης προσέγγισης.
• Το φύλο στις δυτικές κοινωνίες θεωρείται "φυσικό" και δεν επιδέχεται διαπραγμάτευση. Η κατηγορία "φυσικό" έχει παντού την ίδια αναμφισβήτητη δύναμη;
• Ο λεγόμενος στην Δύση "φυσικός" προορισμός είναι δυνατόν να διαφέρει από κοινωνία σε κοινωνία ή ακόμη και στον ίδιο τον δυτικό πολιτισμό; (παραδείγματα δραστηριοτήτων, συμβόλων, συμπεριφορών στην ίδια ή διαφορετικές κοινωνίες που να το αποδεικνύουν).
• Η ανθρωπολογία των γυναικών αντιμετώπισε το περιεχόμενο των κατηγοριών "άνδρας" "γυναίκα" ως "φυσικό" επομένως "οικουμενικό (ίδιο σε όλες τις κοινωνίες). Οδηγήθηκε λοιπόν σε εσφαλμένα συμπεράσματα, ποια ήταν αυτά;
• Το φύλο συγκροτείται πολιτισμικά - τι σημαίνει αυτό; - Παραδείγματα διαφορετικών λογικών συγκρότησής του.
• Στην Δύση, κυρίαρχη μεταφορά για την πρόσληψη του φύλου είναι αυτή του παραγωγού-εμπορεύματος. ‘Ομως υπάρχουν κοινωνίες που σκέφτονται με βάση την ανταλλαγή. Πώς συγκροτείται το φύλο με τις δύο διαφορετικές λογικές;
• Η υιοθέτηση από άνδρες τύπων συμπεριφοράς που θεωρούνται γυναικείοι (στην φωτογραφία - ενδυμασία - εκφράσεις - κινήσεις ) κατατάσσει τους συγκεκριμένους άνδρες στις "γυναίκες". Αυτό συνεπάγεται και αξιολογική κρίση ως προς το περιεχόμενό τους ως πρόσωπα και παραπέμπει σε μία προσδοκώμενη σεξουαλικότητα για το βιολογικό τους φύλο. Σχολιάστε.

[HOME PAGE] | [ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ] | [ΕΙΔΟΣ ΘΕΜΑΤΩΝ] | [ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ] | [ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ]

---

This page hosted by Get your own Free Home Page