Τις τελευταίες μέρες, έχει γίνει μεγάλος ντόρος σχετικά με την έρευνα που πραγματοποίησε μια δημοσιογραφική ομάδα σε δύο τοπικούς σταθμούς του ΠΙΚΠΑ για λογαριασμό βρετανικού τηλεοπτικού καναλιού. Οι τηλεοπτικές οθόνες κατακλύστηκαν από ανήμπορα και απροστάτευτα παιδιά σε συνθήκες διαβίωσης (κάποιοι κάνουν λόγο για αποκατάσταση) που μας πηγαίνουν εκατοντάδες χρόνια πίσω. Επειδή οι εικόνες μιλούσαν από μόνες τους, οι τηλεοπτικοί μας σταρ, τις πρώτες τουλάχιστον μέρες, βομβάρδιζαν την κοινή γνώμη με τις προκάτ-δηλώσεις "νοσηρές εικόνες", "σταθμοί κολαστήρια", και άλλα τέτοια γνωστά. ‘Ομως πολύ σύντομα, και με την επέμβαση φορέων του υπουργείου, που σπεύδουν να διασκεδάσουν καταστάσεις, κάνουν πίσω και αντιστρέφουν τις δηλώσεις τους, περιορίζοντας στο ελάχιστο τις αποτρόπαιες εικόνες.  ‘Ετσι τώρα προσπαθούν να εξωραΐσουν κάπως τα πράγματα, ενώ δε διστάζουν να μας πείσουν, διά στόματος του αρμόδιου υπουργού, ότι το όλο θέμα δεν είναι τίποτε άλλο παρά αντεθνική προπαγάνδα και ότι όλοι οι ‘Ελληνες πολίτες χαίρουν πλήρως της προστασίας ενός αδιάφθορου και εξελιγμένου κοινωνικού κράτους. Πνίγοντας την οργή και την αγανάκτησή μας, έχουμε να πούμε μονάχα τα εξής:‘Οταν η πραγματικότητα στα πλαίσια του τηλεοπτικού χωρο--χρόνου διαστρεβλώνεται σε τέτοιο βαθμό, όταν οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι προσπαθούν να δικαιολογήσουν τα ακατονόμαστα, όταν το κράτος-δεσμοφύλακας ξερνά τον οχετό του μπροστά στα μάτια μας, τότε δικαίως αναρωτιόμαστε: Μήπως τελικά "ανάπηροι" δεν είναι οι έγκλειστοι, αλλά εκείνοι που διαιωνίζουν το σύστημα του εκούσιου εγκλεισμού;"ΑΝΑΠΗΡΙΕΣ"...ΜΙΑ ΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ."καλλίτερα να είσαι πλούσιος, νέος, λευκός κσι μπασκετμπωλίστας, παρά να είσαι φτωχή, γυναίκα, ηλικιωμένη, μαύρη και ανάπηρη...". Σε αυτή τη λακωνική, χαρακτηριστική για το πικρό της χιούμορ, δήλωση εκφράζεται μια πραγματικότητα που οι μάγοι του σύγχρονου μάρκετινγκ προβάλλουν σχεδόν καθημερινά: η πραγματικότητα ενός κόσμου που είναι φτιαγμένος στα μέτρα ενός νεαρού, υγιούς και πετυχημένου άνδρα. ‘Ολα τα άλλα μέλη της κοινωνίας, γυναίκες, ηλικιωμένοι, "ανάπηροι" είναι αναγκασμένοι να προσαρμόσουν τις ανάγκες τους, τις επιθυμίες τους, το ίδιο τους το σώμα, καμμιά φορά, και τη συνείδησή τους, στα πρότυπα αυτού του κόσμου. Το "νους υγιείς εν σώματι υγιεί" έγινε για μια ακόμη φορά "ένα άρρωστο και μονοδιάστατο μυαλό σε ένα αστραφτερά κατασκευασμένο σώμα". Για όσους δεν μπορούν να πρσαρμοστούν, για όσους, για οποιοδήποτε λόγο, αδυνατούν να κατακτήσουν αυτά τα πρότυπα ο κόσμος αυτός αποδείχνεται αρκετά σκληρός. Και εδώ συναντάμε τον όρο "αναπηρία".‘Ενας χονδρικός δείκτης του Π.Ο.Υ αναφέρει ότι ένας στους δέκα ανθρώπους ανήκει στα "άτομα με ειδικές ανάγκες". Και αν λάβουμε υπόψη μας το γεγονός ότι η παιδική θνησιμότητα, τουλάχιστον στις χώρες του ανεπτυγμένου κόσμου, μειώνεται συνεχώς, ότι αυξάνεται το όριο ηλικίας και ότι τα πάσης φύσεως ατυχήματα χρόνο με το χρόνο πολλαπλασιάζονται, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα ποσοστά των ανθρώπων με "ειδικές ανάγκες" θα μεγαλώνουν συνέχεια. ‘Ομως το πρόβλημα των ατόμων με σωματικές και ψυχικές "αναπηρίες" εμφανίστηκε στη σύγχρονη εποχή; Μήπως ήταν μια πραγματικότητα που αντιμετώπισαν στο παρελθόν και άλλες κοινωνίες; Υπήρχε πάντα το πρόβλημα των ανθρώπων που είχαν ανάγκη από ένα "ειδικό" τρόπο ζωής;Ιστορικά, τέτοιο πρόβλημα δεν υπήρξε, στο βαθμό τουλάχιστο που υφίσταται σήμερα. ‘Οχι βέβαια επειδή δεν γεννιόντουσαν παιδιά με νοητικές ή σωματικές "ανεπάρκειες". Αλλά δεν υπήρξε, επειδή ακριβώς αυτές οι καταστάσεις δεν βιώνονταν σαν πρόβλημα. Η μη κυριαρχία της εμπορευματικής παραγωγής, το ότι ακριβώς επικρατούσε οικιακή οικονομία με στενούς δεσμούς κοινωνικής αλληλεγγύης έδινε μια ελάχιστη θεση στους ανθρώπους με κάποια μορφή "αναπηρίας".Η αναγωγή των "αναπήρων", των "ελαττωματικών", σε πρόβλημα άρχισε με την εμφάνιση του νέου τρόπου παραγωγής. Ξεκίνησε με τις θεμελιώδεις αλλαγές του τρόπου εργασίας καθώς και της ανθρώπινης συνύπαρξης, που υπαγορεύτηκαν από τη βιομηχανική επανάσταση, τη μισθωτή εργασία, την άνοδο και επέκταση του κράτους, τη ζωή στην πόλη. Είναι ακριβώς η εποχή του αστικού πολιτισμού η οποία εγκαινίασε την εποχή της κοινωνικής περιθωριοποίησης των πάσης φύσης "αναπήρων".Και ξεκινάμε από τα πλέον καθημερινά, από τα τυπικά γεγονότα μιας σύγχρονης πολης: πρώτα- πρώτα η πόλη έχει κυριευθεί από το αυτοκίνητο. Ολόκληρος ο πολεοδομικός και χωροταξικός της ιστός είναι έτσι δομημένοι ώστε να το εξυπηρετούν. Οι δρόμοι συνεχώς μεγαλώνουν, πλαταίνουν εις βάρος των πεζοδρομίων. Επιπλέον, όσο πλαταίνουν οι δρόμοι, τόσο μεγαλώνει και η κυκλοφοριακή ροή. Οι δρόμοι γίνονται καρμανιόλες. Η κοινωνία που λάτρεψε το ΙΧ σαν νέο Θεό διαίρεσε τους ανθρώπους σε ικανούς και δυναμικούς λάτρεις της ταχύτητας και του σύγχρονου τρόπου ζωής και σε ευπαθείς περιθωριακές κοινωνικές ομάδες.Όμως το αυτοκίνητο και η κυριαρχία του είναι μονάχα μέρος του ζητήματος. Γιατί ολόκληρη η πόλη γίνεται για τους "ανάπηρους" απόρθητο φρούριο. Γήπεδα, πανεπιστήμια, θέατρα, κινηματογράφοι, βιβλιοθήκες όλοι οι δημόσιοι χώροι φτιάχτηκαν για όλους τους ανθρώπους, αλλά όχι για τους "ανάπηρους". Οι τελευταίοι μπορούν κάλλιστα να απολαμβάνουν ακίνητοι στο καροτσάκι τους την συντροφιά της τηλεόρασης, μακριά από τον κόσμο και τη ζωή, αθέατοι πίσω από τις κουρτίνες των διαμερισμάτων ή πίσω από τα κάγκελα των υγειονομικών σταθμών. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι δίπλα στη σωματική, συχνά αναπτύσσεται και μια ψυχική "αναπηρία", και ότι σύμφωνα με έγκυρες έρευνες ένα μεγάλο ποσοστό "αναπήρων" ατόμων εμφανίζει έντονα ψυχοπαθολογικά συμπτώματα.Είπαμε παραπάνω ότι η εποχή του αστικού πολιτισμού εγκαινίασε την εποχή της κοινωνικής περιθωριοποίησης των "αναπήρων". Ας δούμε το γιατί. Η άνοδος των πόλεων συμπίπτει με την άνοδο ενός νέου τρόπου παραγωγής, που βασίζεται στη χρηματική οικονομία και το κέρδος. Η λατρεία της παραγωγικότητας επιβάλλει να γίνουν κοινωνικά αποδεκτοί μόνο όσοι μπορούν να διαθέσουν δύο μάτια, δύο χέρια, δύο πόδια, έναν εγκέφαλο και πέντε αισθήσεις στο βωμό του κέρδους. Αυτοί που θεωρούνται μη κανονικοί καταδικάζονται σε έναν αργό θάνατο που λέγεται κοινωνική απομόνωση. Και βέβαια, όσο οι ξέφρενοι ρυθμοί επιταχύνονται, τόσο θα μεγαλώνει ο αριθμός των απορριπτέων. Όσο περισσότερες ακροβατικές ικανότητες χρειάζεται ένας άνθρωπος για να ζήσει στη σημερινή πόλη, τόσο περισσότεροι θα στιγματίζονται ως "ανάπηροι". Η πόλη, που σήμερα πολύ λίγο θα μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει ως ορθολογικά δομημένη, αναπαράγει την κυρίαρχη ηθική. Μια ηθική που επιβάλλει στον καθένα μας θέσεις σύμφωνα με τις ικανότητες του. Μια ηθική που επιβάλλει τον κάθετο διαχωρισμό και τα γκέτο, είτε πρόκειται για φοιτητές, είτε για τρελούς, είτε για "ανάπηρους", απαγορεύοντας την οριζόντια επικοινωνία μεταξύ τους. Η "αναπηρία" συγκαλύπτεται γιατί από μόνη της αποκαλύπτει μιαν άλλη συλλογική αναπηρία: την αναπηρία της πολιτιστικής κοινότητας της πόλης και της παθολογίας της ως κέντρο παραγωγής πολιτιστικών αξιών. Δείχνει ακριβώς την αδυναμία της εμπορευματικής κοινωνίας να παράγει εκείνη την αλληλεγγύη που είναι απαραίτητη για την ενσωμάτωση και αποδοχή της "αναπηρίας" ως μιαν άλλης μορφής κανονικότητα.Τα διάφορα ιδρύματα εξυπηρετούν τη μετάθεση της ευθύνης για την περίθαλψη των "αναπήρων" από το στενό οικογενειακό περιβάλλον στο κράτος ή σε άλλους φορείς, ιδιωτικούς ή θρησκευτικούς. Από την προσωπική σχέση μεταξύ συγγενών και φίλων στην απρόσωπη υπαλληλική σχέση του κράτους. Οι "ανάπηροι" τελικά, στην καλύτερη περίπτωση, αντιμετωπίζονται ως οιωνεί καταναλωτές προϊόντων ιατρικής και κοινωνικών  παροχών. Η εξάρτηση των "αναπήρων" από την κρατική "μέριμνα" και "συμπόνοια’ έχει φτάσει σε ανυπόφορη κατάσταση. Δεν αρκεί πλέον μια κατάδειξη του προβλήματος. Χρειάζονται νέες προτάσεις και ένα νέο πλαίσιο. Και αυτό θα γίνει μόνο με τη συμμετοχή των άμεσα ενδιαφερομένων.Γιατί κακά τα ψέμματα. Οι "ανάπηροι", σε ένα κόσμο που μετράει μόνο εμπορεύματα, είναι άχρηστα εμπορεύματα. Λοιπόν, από τώρα και για τώρα. επιβάλλεται η διεκδίκηση ενός πλαισίου μεταβολής της δόμησης της σύγχρονης πόλης. Προτάσεις από τις απλές και επιμέρους μέχρι τις πιο σύνθετες και συνολικές. Και είναι συγχρόνως απαραίτητο να κατανοηθεί ότι χρειάζεται η συμμετοχή όλων μας γιατί όλοι μας φέρουμε ευθύνη για την περιθωριοποίηση τους. Τα άσυλα και τα ιδρύματα χτίζονται μακριά από μας γιατί εμείς τους θεωρούμε παρείσακτους και τους διώχνουμε. Οι "στραβοί", οι "κουτσοί", και οι "ανώμαλοι" εξορίζονται και αφορίζονται, μη τυχόν και τους δει κανένα μάτι και χαλάσει η όμορφη εικόνα. Η μόνη θέση που τους ταιριάζει είναι μια άκρη στο πεζοδρόμιο να εκλιπαρούν τον οβολό μας. Αυτό που χρειάζεται είναι να αναπτυχθούν στο περιβάλλον της πόλης σχέσεις αλληλεγγύη, που να υπαγορεύουν να βλέπουμε τους "ανάπηρους" ως ανθρώπους που έχουν ανάγκη την κοινωνική συμπαράσταση και αλληλεγγύη, στο βαθμό που την έχουμε ανάγκη και εμείς εξάλλου, για να αναπτύξουν τις ικανότητες τους. Και κυρίως, με δεδομένο ότι όλοι έχουν το δικαίωμα να χρησιμοποιούν την πόλη και να συμμετέχουν στις διαδικασίες της, είναι καιρός να απαιτήσουμε και να επιβάλλουμε να ανοίξει αυτό το απόρθητο φρούριο στα άτομα με ειδικές ανάγκες. Γιατί τελικά ή οι πόλεις θα γίνουν ανθρώπινες για όλους ή δεν θα είναι για κανένα.

13 Δεκεμβρίου 1997  (Τεύχος 113)