Ο αιματηρός κύκλος των τουρκικών επιδρομών στη Μακεδονία, που είχε ανοίξει κατα το τελευταίο τέταρτο του 14ου αιώνα, έκλεισε με την άλωση της Θεσσαλονίκης στα 1430. Η νέα περίοδος της ξένης κατοχής εγκαινιάστηκε με δραματικές αλλαγές στο παραδοσιακό γεωκτητικό σύστημα και με τη δημογραφική συμπίεση του χριστιανικού στοιχείου εξαιτίας των αθρόων εγκαταστάσεων μουσουλμάνων εποίκων στις μακεδονικές πεδιάδες. Η κατάσταση προκάλεσε την απόγνωση των κατοίκων, εξωθώντας άλλους σε μαζικούς εξισμλαμισμούς και άλλους στη φυγή προς τα ορεινά. Οι εξελίξεις αυτές απογύμνωσαν τη μακεδονική ύπαιθρο απο ένα μεγάλο τμήμα του παραγωγικού της πληθυσμού, αλλά και αποδυνάμωσαν, κατά τους πρώτους τουλάχιστον αιώνες της τουρκοκρατίας, τα αστικά κέντρα, μετατρέποντάς τα σε απογοητευτικούς ίσκιους του ένδοξου βυζαντινού τους παρελθόντος.

Οι αρνητικές επιπτώσεις της οθωμανικής κυριαρχίας στην οικονομική ανάπτυξη της Μακεδονίας δεν υποχώρησαν σχεδόν ποτέ (ως τα μέσα τουλάχιστον του 19ου αιώνα) εξαιτίας της χρόνιας κρίσης των διοικητικών θεσμών, της αναρχίας στην ύπαιθρο, της κακοδιοίκησης και των αυθαιρεσιών των εκπροσώπων του σουλτάνου, ιδιαίτερα στην επαρχία. Παρ'όλα αυτά, τα αναλλοίωτα στο χρόνο και στις ανθρώπινες παρεμβάσεις γεωπολιτικά πλεονεκτήματα της Μακεδονίας θα δημιουργήσουν και πάλι τις απαραίτητες συνθήκες για την οικονομική ανάπτυξη του μακεδονικού χώρου. Προηγήθηκε από τα μέσα κιόλας του 16ου αιώνα, η δημογραφική ανάρρωση της περιοχής, που υποβοηθήθηκε από ποικίλους ιστορικούς παράγοντες. Ο εξουθενωμένος καταρχήν πληθυσμός των μεγάλων πόλεων της Μακεδονίας και ιδιαίτερα της Θεσσαλονίκης αυξήθηκε σημαντικά στα τέλη του 15ου και τις αρχές του 16ου αιώνα με την άφιξη υπολογίσιμου (με τα μέτρα της εποχής) αριθμού Ελλήνων μετοίκων από τα γειτονικά μέρη (Χαλκιδική κλπ.) Εξάλλου, το αποδεκατισμένο από τις περιπέτειες της πρώτης περιόδου της τουρκικής κατάκτησης χριστιανικό στοιχείο της ανατολικής και της κεντρικής Μακεδονίας ενισχύθηκε αρκετά με τις μετεγκαταστάσεις αγροτών και κτηνοτρόφων από άλλες περιοχές της ελληνικής χερσονήσου (την Ήπειρο, τη Θεσσαλία και τη Στερεά Ελλάδα). Οι εξελίξεις αυτές συνέπεσαν με γενικότερες ευνοϊκές συγκυρίες: με την επέκταση της δυτικοευρωπαϊκής οικονομικής δραστηριότητας στις αγορές και τις "σκάλες" της ελληνικής Ανατολής και με τη δημιουργία κατάλληλων συνθηκών για την ανάπτυξη του διαβαλκανικού εμπορίου. Στις ιστορικές εκείνες "προκλήσεις" οι Μακεδόνες ανταποκρίθηκαν θετικά, αυξάνοντας τη γεωργική τους παραγωγή και επαναδραστηριοποιώντας τις παραδοσιακές τους βιοτεχνίες. Από τις αρχές μάλιστα του 18ου αιώνα οι "πραγματευτάδες" της Μακεδονίας, ιδιαίτερα της δυτικής, θα ξεπεράσουν τα όρια του ελληνικού χώρου και της οθωμανικής επικράτειας, για να "κατακτήσουν" με τις μεταπρατικές τους "κομπανίες" τους κυριότερους εμπορικούς κόμβους της βόρειας βαλκανικής και της κεντρικής Ευρώπης. Η αλλόθρησκη και εξαιρετικά μακρόχρονη κυριαρχία δε στάθηκε ικανή να παραμορφώσει τα βασικά χαρακτηριστικά της ιστορίας της Μακεδονίας. Είναι μάλιστα ενδεικτικό το γεγονός ότι, παρά την επικίνδυνη δημογραφική αιμορραγία των πρώτων χρόνων της Τουρκοκρατίας η Μακεδονία κατάφερε να διατηρήσει σταθερό τον πληθυσμιακό της πυρήνα και μάλιστα το στοιχείο ακριβώς εκείνο που, με την ελληνική γλώσσα και την ελληνορθόδοξη παράδοση του, τους προσέδιδε τα ανθεκτικότερα στο χρόνο δείγματα της ιστορικής της συνέχειας, αλλά και τα βασικά συστατικά της "εθνικής" της φυσιογνωμίας.

Τα συστατικά όμως αυτά δεν έμειναν αποστεωμένα. Ανανεώνονταν συνεχώς χάρη στη χαρακτηριστική σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο κοινωνική κινητικότητα. Ιδιαίτερα σημαντικός ήταν ο ρόλος των Μακεδόνων αποδήμων, οι οποίοι είχαν αρχίσει, ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα, να "μετακενώνουν" στις γενέτειρές τους είτε από άλλες περιοχές της ελληνικής Ανατολής είτε από τη Διασπορά, νέα πολιτισμικά πρότυπα, νοοτροπίες και ιδεολογίες. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι οι πρώτοι αποδέκτες των εξωτερικών εκείνων επιρροών ήταν οι μικρές, αλλά δυναμικές κοινωνίες που είχαν δημιουργήθεί στα ορεινά κεφαλοχώρια (ιδίως της δυτικής Μακεδονίας) από τους παλιούς φυγάδες του μακεδονικού κάμπου, και που επιδείκνυαν πρώιμες και εντυπωσιακά υψηλές (για τη δυσπρόσιτη γεωγραφική τους θέση) οικονομικές και πολιτισμικές επιδόσεις.