Kazimierz Jacyszyn, Jerzy Krechniak
WWW features added by RobiS™
1.2 Nałóg
1.4 Tolerancja
1.6 Halucynacje
2 Konwencje międzynarodowe i ustawodawstwo polskie
3.1 Morfina
3.2 Heroina
3.3 Hydromorfon
3.4 Hydrokodon
3.5 Etylomorfina
3.6 Kodeina
3.7 Leworfanol
4 Pochodne kwasu barbiturowego
6 Środki pobudzające ośrodkowy układ nerwowy
6.1 Kokaina
7.1 Lizergid
7.2 Meskalina
7.3 Psylocyna
7.4 Psylocybina
7.6 STP
7.7 Konopie indyjskie oraz otrzymywane z nich preparaty
8 Kofeina
10 Aspekty toksykologiczne dopingu
Nadużywanie środków odurzających przez ludzi ma długą historię, sięgającą okresów prehistorycznych
Znane jest, że Aztekowie, jak również Sumerowie stosowali tysiące lat przed naszą erą pewne alkaloidy i środki halucynogenne w celu wywołania stanów podniecenia oraz halucynacji. Dlatego o narkomanii lub uzależnieniu od substancji podawanych do organizmu z zewnątrz trudno jest mówić jako o zjawisku związanym ze współczesną cywilizacją. Można jednak uznać, że w XX. wieku nastąpił gwałtowny wzrost zainteresowania substancjami doprowadzającymi człowieka do stanów upojenia i euforii (błogostanu).
Substancjami takimi są związki zwane narkotykami lub halucynogenami.
Omawiana dziedzina, tj. toksykologia środków uzależniających, posługuje się następującymi pojęciami i definicjami:
Uzależnienie lekowe (zależność lekowa, lekozależność, Drug dependence), wg terminologii Komitetu Ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) jest stanem psychicznym, a nieraz także fizycznym, spowodowanym zażywaniem leku, wywołującym potrzebę stałego przyjmowania jednego lub wielu leków. W zjawisku zależności lekowej może wystąpić przyzwyczajenie, które prowadzi do tolerancji leku, tj. zwiększania dawki w celu uzyskania oczekiwanego działania farmakologicznego.
W przeciwieństwie do zależności lekowej jest stanem powodującym przymus zażywania danego środka, wywołującego uzależnienie psychiczne i fizyczne. Występuje wyraźna tendencja do stałego zwiększania dawki. Ujawnia się również w nałogu szkodliwy wpływ środka uzależniającego na osobowość jednostki i jej otoczenie.
Głównym mechanizmem powstania nałogu jest wewnątrzustrojowa interakcja środka uzależniającego, doprowadzająca do stanów psychicznych i fizycznych warunkujących zażywanie związku lub leku w:
a) oczekiwaniu na działanie psychofarmakologiczne (przyjemne),
b) celu uniknięcia nieprzyjemnych doznań w wyniku braku środka lub leku.
Jest stanem powodującym pragnienie, ale nie przymus, zażywania danego środka. Charakteryzuje się ograniczoną tendencją do zwiększania przyjmowanej dawki, ograniczoną zależnością psychiczna, bez zależności fizycznej oraz brakiem objawów abstynencji. Szkodliwy wpływ przyzwyczajenia rozciąga się tylko na jednostkę i nie daje następstw społecznych.
Związana jest ze zjawiskiem zmniejszenia skutków działania dawki, co prowadzi do jej zwiększania w celu uzyskania zamierzonego działania farmakologicznego. Istnieją dwa pojęcia tolerancji:
Ma miejsce wówczas, gdy jeden środek uzależniający powoduje wystąpienie tolerancji w stosunku do innego środka, należącego do tej samej grupy chemicznej związków (np. pochodne morfiny).
Ma miejsce wówczas, gdy środek powoduje tylko częściową tolerancję w stosunku do innych, należących do tej samej grupy chemicznej (np. barbiturany).
Mechanizm tolerancji związany jest z wieloma zjawiskami, które mogą się wzajemnie na siebie nakładać. Do zjawisk tych należą:
a) zmniejszenie wchłaniania środka narkotycznego,
b) zwiększenie jego wydalania,
c) indukcja, aktywacja lub hamowanie pewnych układów enzymatycznych, co prowadzi do zwiększonej lub zmniejszonej biotransformacji związku,
d) reakcje immunologiczne,
e) czynniki genetyczne.
W zjawiskach tych należy upatrywać również mechanizmu objawów abstynencji, które są niejednokrotnie groźne dla życia.
Zespół abstynencyjny (zespół odstawienia, głód narkotyczny). Jest zespołem objawów charakterystycznych dla zależności fizycznej (ślinotok, czkawka, pocenie się, bezsenność, bóle głowy, bóle mięśniowe, pobudzenie ruchowe, niepokój, wzrost ciśnienia krwi). W miarę przedłużania się okresu abstynencji objawy te nasilają się, a całkowite odstawienie odpowiedniego środka (narkotyku) może spowodować zgon.
Halucynacje (omamy). Są to wrażenia zmysłowe bez podniety zewnętrznej, powstające po zażyciu środka narkotycznego lub halucynogenu, często połączone z objawami depersonifikacji, lękiem i niepokojem. Omamy mogą powstawać w zakresie każdego zmysłu, a więc wystąpić mogą wizje wzrokowe, słuchowe, dotykowe, smakowe, węchowe, zmiana nastroju, błogostan.
Oprócz pojęcia zależności lekowej i narkomanii w 1974 r. zostało wprowadzone przez Komitet Ekspertów WHO pojęcie toksykomanii dla określenia nadmiernego, okresowego lub systematycznego przyjmowania środków o szkodliwym działaniu na organizm.
Toksykomanie mogą prowadzić do powstania nałogu lub nawyku. W 1974 r. Komitet Ekspertów ustalił 8 podstawowych typów toksykomanii:
1. Typ morfinowy – charakteryzujący się silną zależnością psychiczną i fizyczną oraz zwiększeniem tolerancji, jak również wyraźnymi objawami abstynencji.
2. Typ barbituranowo-alkoholowy – o wyraźnej zależności psychicznej o różnym nasileniu oraz o mniejszej zależności fizycznej. Niewielkie zwiększenie tolerancji oraz objawów abstynencji kwalifikują ten zespół do nałogu.
3. Typ kokainowy – charakteryzujący się silną zależnością psychiczną, nieco słabszą fizyczną, znacznym zwiększeniem tolerancji oraz zespołem abstynencji.
4. Typ cannabis (alkaloidy konopi) – występuje umiarkowana lub silna zależność psychiczna, brak zależności fizycznej, brak objawów abstynencji, niewielkie zwiększenie tolerancji.
5. Typ amfetaminowy – wyraża się zależnością psychiczną i brakiem zależności fizycznej. Wyraźne zwiększenie tolerancji.
6. Typ khat (katyna pochodna efedryny) – przeważa zależność psychiczna, brak lub słaba zależność fizyczna przy braku zwiększania tolerancji.
7. Typ sublimacji halucynogennych – słabo wyrażona zależność psychiczna przy braku zależności fizycznej i braku zwiększenia tolerancji.
8. Typ lotnych rozpuszczalników (wziewna) – słabo wyrażona zależność psychiczna, silne objawy toksyczne.
Uzależnienie wywołują również inne substancje jak: kofeina i nikotyna.
Świat szybko zareagował na rozpowszechnienie się zjawiska narkomanii. Jedną z pierwszych konwencji, podpisaną w Hadze 23 stycznia 1912 r., była Międzynarodowa Konwencja Opiumowa. W miarę upływu lat powstawały coraz to nowe zjawiska uzależnienia, które wymagały regulacji prawnych. Do tego rodzaju regulacji prawnych należą: Protokół ograniczający uprawę maku i regulujący produkcję, handel międzynarodowy i hurtowy opium, podpisany w Nowym Jorku w 1953 r. oraz Protokół korygujący zunifikowaną konwencję o środkach odurzających z 1961 r., podpisany w Genewie 25 marca 1972 r.
Po II Wojnie Światowej jako pierwszą polską ustawę o środkach uzależniających należy uznać Ustawę z dn. 8 stycznia 1951 r. o środkach farmaceutycznych i odurzających oraz artykułach sanitarnych (Dz. U. nr 1, poz. 4), następnie kolejne akty wykonawcze:
Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej w sprawie zaliczenia niektórych substancji do środków odurzających:
a) z dnia 14 maja 1951 r. – Dz. U. nr 28, poz. 22,
b) z dnia 13 września 1956 r. – Dz. U. nr 42, poz. 195,
c) z dnia 15 marca 1961 r. – Dz. U. nr 17, poz. 91,
d) z dnia 28 marca 1970 r. – Dz. U. nr 10, poz. 80,
e) z dnia 3 stycznia 1976 r. – Dz. U. nr 4, poz. 24.
Nowa ustawa o narkomanii z 1985 r., która uwzględnia aktualną problematykę i ogranicza uprawę maku (Dz. U. nr 4, poz. 15) wydaje się zamykać i łączyć w całość wszystkie dotychczasowe przepisy dotyczące tego zagadnienia.
Wszystkie związki tej grupy są pochodnymi morfinianu zawierającego pierścień fenantrenowy. Są to: morfina, diacetylomorfina (heroina), etylomorfina (Dionina), hydrokodon (Dicodid), hydromorfon (Dilaudid), kodeina, oksykodon (Eukodal), leworfanol i tebaina.
Związki te są organicznymi zasadami, ze względu na obecność III-rzędowej grupy aminowej, tworzącymi z kwasami rozpuszczalne w wodzie sole.
3,6-Dihydroksy-4,5-epoksy-N-metylomorfinen-7, Meconium, Morphine.
Morfinę otrzymuje się ze słomy makowej lub opium, którego jest głównym składnikiem. Stosowana w lecznictwie jako lek przeciwbólowy.
Morfina może być nadużywana ze względu na łatwy do niej dostęp w lecznictwie. Nie są znane przypadki narażenia lub zatruć zawodowych w przemyśle farmaceutycznym morfiną, która często powoduje uczulenie.
Leczenie morfiną, trwające dłuższy czas, doprowadza do uzależnienia. Morfiniści, zażywający morfinę w dawkach przekraczających wielokrotnie dawki lecznicze, ulegają zatruciu przewlekłemu, jakkolwiek przy przedawkowaniu może wystąpić zatrucie ostre.
Morfina wchłania się z przewodu pokarmowego, a znacznie szybciej z tkanki podskórnej. Biotransformacja morfiny łączy się głównie z jej N-demetylacją do normorfiny i O-metylacją do kodeiny. Morfina i jej metabolity sprzęgane są do glukuronidów, wydalanych następnie z moczem, w którym pojawiają się w ciągu 30 minut od chwili jej podania. Około 50% podanej dawki morfiny wydala się w ciągu 8 h, a 90% w ciągu 24 h.
Związany jest przede wszystkim z działaniem narkotycznym morfiny na OUN. Bardzo niebezpieczne dla życia jest jej działanie porażające ośrodek oddechowy. Wielokrotne wprowadzanie morfiny do organizmu wywołuje zmniejszenie wrażliwości receptorów ośrodka oddechowego. Przewlekłe przyjmowanie morfiny przez morfinistów prowadzi do zmian zwyrodnieniowych w narządach miąższowych.
Przejawia się sennością, utratą przytomności, zniesieniem odruchów, nierównym płytkim oddechem typu Cheyne-Stockesa, sinicą i silnym zwężeniem źrenic. Zgon następuje na skutek porażenia ośrodka oddechowego.
Występuje w narkomanii. Charakterystycznymi objawami są: suchość błon śluzowych jamy ustnej i gardła, nerwobóle, parestezje, bóle mięśniowe, zmiany w funkcjonowaniu przewodu pokarmowego, prowadzące do znacznego wychudzenia. Mogą wystąpić na przemian zaparcia i biegunki. U mężczyzn występuje niemoc płciowa, a u kobiet zaburzenia miesiączkowania. Dość szybko pojawiają się zmiany charakterologiczne, uniemożliwiające współżycie rodzinne i społeczne.
U morfinistów dawka morfiny przekracza wielokrotnie dawkę leczniczą i dochodzi nawet do 3 g. dziennie. Nagłe przerwanie zażywania morfiny powoduje „głód morfinowy” z charakterystycznymi objawami abstynencji, jak: niepokój, nudności, wymioty, bóle mięśniowe i przyspieszona czynność serca. Po podaniu dożylnym może wystąpić spadek ciśnienia krwi i zapaść.
Działanie odległe to marskość wątroby i nerek oraz ogólne wyniszczenie organizmu.
W materiale biologicznym pochodne morfiny po ekstrakcji oznacza się metodą chromatografii gazowej lub chromatografią cienkowarstwową.
Doustna dawka śmiertelna morfiny wynosi 200-400 mg, podskórna 100-200 mg.
3,6-Diacylo-7,8-dihydro-4,5-epoksy-N-metylomorfina, diacetylomorfina, Diamorphinum, Acetomorfin, Heroin
Heroinę otrzymuje się z morfiny lub opium przez acetylację. Rzadko stosowana w lecznictwie jako środek przeciwbólowy. W Polsce nie jest używana do celów leczniczych.
Heroina znajdująca się w obrocie nielegalnym stanowi główne źródło narażenia i zatruć. Zawiera ona znaczne ilości zanieczyszczeń lub dodatków, których celem jest jej zafałszowanie. Są to głównie cukry, chinina, kofeina, a nawet kwas borowy lub strychnina. Substancje te stanowią dodatkowe niebezpieczeństwo dla zdrowia.
Wchłanianie i metabolizm heroiny jest podobny do morfiny. Heroina przekształca się w wątrobie na skutek szybko zachodzącej hydrolizy wiązania estrowego przy C3 do 6-monoacetylomorfiny. Ta forma znacznie wolniej hydrolizuje do morfiny i jest, łącznie z morfiną i jej glukuronidem, wydalana z moczem.
Jest podobny do morfiny, jednak o znacznie silniej wyrażonym działaniu narkotycznym i porażającym ośrodek oddechowy. Również zmiany somatyczne pojawiają się u heroinistów znacznie szybciej i są silniej wyrażone. Podobnie objawy abstynencji występują szybko i są silnie wyrażone.
Heroina może być łatwo przedawkowana z uwagi na szybkie zwiększenie tolerancji psychicznej przy braku tolerancji fizycznej. Lekkie objawy zatrucia występują przy dawce 5 mg, po dawce 10 mg pojawia się sen, trwający do 2 dni. Zażycie przez narkomana dawki 50-70 mg może spowodować porażenie ośrodka oddechowego i zgon.
Występuje przy długotrwałym używaniu heroiny i prowadzi do uszkodzenia układu nerwowego, zmian osobowości, połączonych z zanikiem uczuć wyższych, etycznych oraz zmian somatycznych objawiających się ogólnym wyniszczeniem. Zażywanie heroiny w postaci tabaczki prowadzi do podrażnienia, stanów zapalnych i martwicy błony śluzowej nosa.
Tożsamość heroiny określa się na podstawie reakcji barwnych oraz izolacji i wykrycia substancji w materiale biologicznym przy zastosowaniu metod chromatografii gazowej, cieczowej lub cienkowarstwowej.
Nie zostały opracowane. Przyjmuje się, że wstrzyknięcie 10 mg heroiny może spowodować zgon.
4,5-Epoksy-3-hydroksy-N-metylo-6-okomorfinian, Dilaudid, Laudacon, Hydromorphone
Hydromorfon jest silnym środkiem odurzającym o krótszym działaniu przeciwbólowym od morfiny. Łatwo wywołuje euforię, zażywanie prowadzi do nałogu, tolerancji i objawów abstynencji.
Izolacja z materiału biologicznego oraz oznaczanie ilościowe metodą chromatografii gazowej względnie metodą chromatografii cienkowarstwowej
4,5-Epoksy-3-metoksy-N-metylo-6-oksomorfinian, Dicodid, Dihydrocodeinon, Hydrocodone.
Hydrokodon jest lekiem o działaniu przeciwbólowym i przeciwkaszlowym. Działa jednak słabiej od morfiny, a silniej od kodeiny. Prowadzi szybko do uzależnienia. Zażywany regularnie powoduje nudności, zawroty głowy, senność.
Ocena tożsamości związku na podstawie reakcji barwnych oraz chromatografii gazowej lub cienkowarstwowej środka izolowanego z materiału biologicznego.
7,8-Dihydro-4,5-epoksy-3-etoksy-6-hydroksy-N-metylomorfinen, Dioninum, Ethylomorphine.
Etylomorfina działa przeciwbólowo, przeciwkaszlowo słabiej od kodeiny. Długotrwałe zażywanie prowadzi do uzależnienia, z charakterystycznymi objawami zwiększania się tolerancji oraz zespołem abstynencji. W organizmie, podobnie jak morfina, ulega N-metylacji.
3-Metoksy-6-hydroksy-4,5-epoksy-N-metylomorfinen-7, Methylomorphine, Kodein, Codeine
Kodeina jest alkaloidem otrzymywanym z opium lub syntetycznie przez metylowanie morfiny. Źródłem narażenia i zatruć może być przemysł farmaceutyczny, lecznictwo i nielegalny obrót.
Kodeina dobrze się wchłania z przewodu pokarmowego oraz po podaniu podskórnym i domięśniowym.
W wątrobie ulega biotransformacji do morfiny (O-demetylacja) i norkodeiny (N-demetylacja). Powstałe metabolity wydalane są głównie przez nerki w postaci glukuronidów.
Kodeina w dawkach leczniczych wywołuje zaparcia, nudności, wymioty, zawroty głowy oraz senność. W większych dawkach działa depresyjnie na ośrodek oddechowy, może spowodować również śpiączkę.
Krótkotrwałe zażywanie kodeiny rzadko prowadzi do uzależnienia, a tylko przyjmowanie w dużych dawkach przez długi czas może doprowadzić do zależności lekowej.
W USA, gdzie toksykomani przyjmują tabletkę glutetimidu (Glimid, Doriden), a następnie wypijają 100 g syropu z kodeiną, często stwierdza się wystąpienie zależności lekowej.
W materiale biologicznym wykrywa się i oznacza kodeinę metodą chromatografii gazowej lub cienkowarstwowej.
(-)-3-Hydroksy-N-metylomorfinian,
Dromoran, Levo-dromoran, Levorphanol.
Leworfanol działa silniej przeciwbólowo od morfiny. Podobnie jak morfina wywołuje euforię, prowadzi do zależności lekowej z wszystkimi objawami uzależnienia psychicznego i fizycznego, zwiększeniem tolerancji i objawami abstynencji.
Z przewodu pokarmowego lub podany pozajelitowo wchłania się dobrze, a w organizmie metabolizuje się do glukuronidów, które następnie zostają wydalone z moczem.
Ilościowe oznaczanie metodą chromatografii gazowej lub cienkowarstwowej.
Dawka śmiertelna leworfanolu wynosi 60-120 mg.
Długotrwałe nadużywanie barbituranów powoduje zwiększenie tolerancji oraz stan uzależnienia fizycznego i psychicznego. Toksykomani zażywają do 2 g barbituranów dziennie, a nagłe przerwanie podawania tych leków prowadzi do typowego zespołu abstynencyjnego, charakteryzującego się zaburzeniami myślenia, drgawkami, omamami i delirium. Barbiturany są często zażywane z heroiną, środkami psychostymulującymi i etanolem. Synergistyczne działanie barbituranów z alkoholem etylowym jest szczególnie niebezpieczne dla życia.
Rzadko występują narażenia w przemyśle farmaceutycznym, natomiast częste jest świadome nadużywanie leków tej grupy.
Barbiturany wchłaniają się dobrze z przewodu pokarmowego i ulegają przemianie w wątrobie.
Pochodne kwasu barbiturowego działają depresyjnie na OUN.
Barbiturany jakościowo i ilościowo oznacza się w materiale biologicznym metodą chromatografii gazowej lub cienkowarstwowej. Analiza barbituranów w nadfiolecie (UV) pozwala również na ich jakościowe i ilościowe oznaczenie w ekstraktach z materiału biologicznego.
Alkoholizm, czyli zespół uzależnienia alkoholowego, jest najczęstszą formą uzależnienia. W alkoholizmie występuje psychiczna i fizyczna potrzeba stałego przyjmowania alkoholu etylowego w różnych postaciach (wódka, wino, piwo, inne napoje alkoholowe).
Alkoholizm jest nałogiem, a nie przyzwyczajeniem, ze wszystkimi cechami różniącymi nałóg od przyzwyczajenia, a zatem z występującą w nim bardzo dużą zależnością psychiczną, fizyczną, ostrymi objawami abstynencji oraz zjawiskiem tolerancji.
Z toksykologicznego punktu widzenia w przypadku alkoholizmu mamy zatem do czynienia z zatruciem przewlekłym, występującym po doustnym wielomiesięcznym lub wieloletnim nadużywaniu alkoholu etylowego. Predyspozycje do nałogu można upatrywać w 2 głównych czynnikach:
1) genetycznym,
2) socjologicznym i środowiskowym.
Mechanizm uzależnienia natomiast należy wiązać z biotransformacją etanolu w organizmie, pobudzeniem i indukcją układów enzymatycznych, a szczególnie dehydrogenazy alkoholowej i aldehydowej biorących udział w biotransformacji etanolu.
Duża aktywność układów enzymatycznych przez pewien czas po przemianie alkoholu w organizmie powoduje fizyczne zapotrzebowanie na substrat, a więc etanol. Nie bez znaczenia są również czynniki psychiczne, połączone z przyjemnymi doznaniami upojenia alkoholowego, które potęgują wystąpienie potrzeby używania alkoholu.
Bardzo ważnym elementem, powodującym uzależnienie, jest „głód alkoholowy” i związane z nim przykre doznania fizyczne i psychiczne. Zjawisko to, zwane również zespołem abstynencji, próbuje się wyjaśnić zaburzeniami w przemianie węglowodanowej i tłuszczowej, jak również gromadzeniem się w organizmie metabolitów przemiany etanolu.
Toksyczne działanie etanolu, z punktu widzenia biochemii, można rozpatrywać jako:
1) nagromadzenie w czasie biotransformacji etanolu zredukowanego NADH i jonów wodorowych w cytozolu komórek wątroby oraz niemożliwości ich szybkiego utlenienia,
2) „przeładowanie” nie tylko komórek wątrobowych, lecz także całego organizmu produktami przemiany alkoholu, a więc aldehydem octowym i kwasem octowym, które są związkami toksycznymi.
Bezpośrednio zjawiska te prowadzą do dużego zużycia przez komórki tlenu, koniecznego do utlenienia tych zredukowanych produktów. Wywołuje to zamartwicę komórek, w tym również OUN, i pośrednio wpływa na zahamowanie glukoneogenezy oraz cyklu utleniań kwasów tłuszczowych.
Badania doświadczalne, przeprowadzane na szczurach, wykazały, że podawanie etanolu grupie szczurów przez 24 dni prowadzi do 3-krotnego zwiększenia puli tłuszczów całkowitych i 8-krotnego triglicerydów w wątrobie w porównaniu z grupą kontrolną, otrzymującą zamiast alkoholu sacharozę. Frakcja fosfolipidów nie ulegała zmianie w czasie doświadczenia.
Fakty te znajdują potwierdzenie u ludzi. U alkoholików pojawia się niedocukrzenie krwi, zwiększone stężenie amin katecholowych, jak również zwiększenie puli tłuszczów całkowitych i triglicerydów.
Powstawanie w organizmie pewnych ilości aldehydu octowego i kwasu octowego powoduje wymierne zmiany cytotoksyczne oraz kwasicę ogólnoustrojową, która w umiarkowanym stopniu towarzyszy alkoholizmowi. Toksyczne aspekty alkoholizmu nie byłyby pełne, gdyby nie włączyć do nich działania narkotycznego i degeneracyjnego etanolu na OUN, które są przyczyną postępujących zmian osobowości, zaniku intelektu i uczuć wyższych.
Toksyczny obraz alkoholizmu uzupełniają zmiany somatyczne, do których należą:
1. Zaburzenia czynnościowe i patologiczne przewodu pokarmowego (nieżyty, wrzody).
2. Zmiany chorobowe wątroby i nerek, do marskości wątroby i niewydolności nerkowej włącznie.
3. Zwiększenie dynamiki zmian miażdżycowych w całym organizmie.
4. Ogólne wyniszczenie organizmu.
Dynamika spożycia alkoholu w Polsce wskazuje na ważność tego zagadnienia.
W Ameryce Południowej, głównie w Peru i Boliwii, a także w innych krajach tropikalnych, zbierane są z krzewów krasnodrzewu, Erythroxylon coca, liście bogate w alkaloid kokainę. Już same zwinięte liście służą tubylcom jako tzw. tytoń do żucia i narkotyzowania się. W 1977 r. podjęto w USA produkcję gumy do żucia zawierającej składniki w tej samej proporcji, co liście koka. Ponadto rozpowszechnił się zwyczaj palenia liści koka przetworzonych na odpowiednią pastę (tytoń).
Metylobenzoiloekgonina,
Neurocaine, Cocaine.
Alkaloid zawarty w liściach Erythroxylon coca, wyodrębniony przez ekstrakcję. Legalna produkcja w skali światowej, do celów leczniczych i naukowo-badawczych, wynosi ok. 2000 kg.
Możliwość narażenia i zatruć występuje w przemyśle farmaceutycznym, laboratoriach badawczych oraz w lecznictwie.
Kokaina znajduje się w nielegalnym handlu, a źródłem jej pochodzenia są produkcja potajemna i częściowo zasoby lecznicze.
Kokaina wchłania się dobrze z błon śluzowych nosa, spojówek i z powierzchni ran. Stosowana jest zewnętrznie. W organizmie ulega hydrolizie, uwalniając grupę metylową, co prowadzi do powstania benzoiloekogniny. Dalsza hydroliza prowadzi do powstania ekogniny i kwasu benzoesowego. Największe ilości kokainy wydalane są z organizmu w ciągu 5-6 h od jej przyjęcia, a całkowite wydalenie może trwać kilka dni.
Kokaina jest alkaloidem o silnym, lecz krótkotrwałym działaniu miejscowo znieczulającym i zwężającym naczynia krwionośne. Poraża zakończenia nerwów czuciowych. Działa też ośrodkowo, poraża strefę hamowania OUN, powoduje ogólne pobudzenie z euforią. Z tego powodu jest nadużywana przez narkomanów. Nadużywanie prowadzi do uzależnienia (nałogu). Kokaina powoduje zatrucia ostre i przewlekłe, których nasilenie zależy od szybkości przenikania alkaloidu do OUN.
Spowodowane jest dużą dawką kokainy. Wywołuje początkowo podniecenie psychiczne i motoryczne, przechodzące w zamroczenie z napadami szału i drgawek padaczkowych. Następnie pojawia się znużenie, senność, utrata przytomności. Zgon następuje wskutek porażenia ośrodka oddechowego i czynności serca.
Występuje głównie u kokainistów zażywających małe dawki, które wywołują euforię, stany niepokoju, strachu, omamy oraz pobudzenie motoryczne i seksualne. U kokainistów zażywających tabaczkę obserwuje się nos o zabarwieniu czerwonym, z wykwitami, oznakami egzemy, bladość twarzy, małą masę ciała, ogólne osłabienie, gadatliwość, zawroty głowy i częste wymioty.
Przy stosowaniu kokainy we wstrzyknięciach dożylnych obserwuje się liczne śladu ukłuć, podobnie jak u heroinistów. Kokaina znajdująca się w nielegalnym handlu jest często mieszaniną, zawierającą, oprócz podstawowej substancji, heroinę, efedrynę, LSD i inne związki. Przewlekłe zatrucie ujawnia również toksyczne działanie tych związków, często zwiększających toksyczność kokainy.
Ilościowe oznaczanie kokainy przeprowadza się metodą chromatografii gazowej lub cienkowarstwowej. Metodami tymi wykrywa się również kokainę w tabaczkach.
Doustna dawka śmiertelna kokainy mieści się w granicach 1-1,5 g, podskórna 200-300 mg.
(+)-2-Amino-1-fenylopropan-1-ol, katyna, pseudoefedryna, Cathie.
Katyna występuje w liściach i pędach rośliny Catha edulis, rosnącej na Półwyspie Arabskim, w Afryce i na Madagaskarze. Oprócz norpseudoefedryny (katyny) roślina ta zawiera katyninę, katydynę, edulinę i kilkanaście innych, nie zidentyfikowanych jeszcze związków. Jej wysuszone liście, nazywane herbatą arabską lub herbatą abisyńską, używane są do przygotowywania „napojów orzeźwiających” oraz służą jako surowiec wyjściowy do wyodrębnienia norpseudoefedryny.
Ludność wielu państw Afryki i Półwyspu Arabskiego używa w nadmiarze rośliny Catha edulis do żucia i przygotowywania napojów, w celu wzmocnienia sił fizycznych, poprawy samopoczucia, wywołania stanu euforii. Zależność lekowa może wystąpić w czasie długotrwałego stosowania norpseudoefedryny jako środka sympatykomimetycznego lub hamującego łaknienie (w kuracji odchudzania się).
Norpseudoefedryna jest aminą sympatykomimetyczną, działającą obwodowo podobnie do epinefryny. Ośrodkowo działa słabiej od amfetaminy. Powoduje stany euforyczne, a stałe jej zażywanie prowadzi do zależności psychicznej, bez objawów abstynencji. Obserwuje się jedynie małe zwiększenie tolerancji. Uważa się ją za związek prowadzący do przyzwyczajenia, a nie do nałogu.
Zatrucia zdarzają się rzadko, większe dawki wywołują pobudzenie psychoruchowe, bezsenność, niepokój, euforię, gadatliwość, rozszerzenie źrenic, hamują łaknienie. Zatrucie przewlekłe przejawia się niepokojem, nieżytem żołądka, zaparciem, wychudzeniem i ogólnym wyniszczeniem organizmu.
Ilościowe oznaczenie w materiale biologicznym wykonuje się metodą chromatografii gazowej lub cienkowarstwowej.
Środki halucynogenne, zwane także psychozomimetycznymi, psychodysleptycznymi lub halucynogenami, działają na sferę psychiczną OUN, powodując zmianę nastroju, pobudzenie ruchowe, halucynacje (omamy), wizje wzrokowe, słuchowe.
Środki te są nadużywane w celu poprawy nastroju, ucieczki od przykrej rzeczywistości, powodują zależność psychiczną, nieznacznie zwiększoną tolerancję, bez objawów abstynencji i zależności fizycznej. Powszechnie są uznawane za związki prowadzące do przyzwyczajenia, lecz nie do nałogu. Środki halucynogenne są głównie pochodzenia roślinnego (izolowane z surowców roślinnych i pewnych gatunków grzybów) lub syntetyczne.
Dietyloamid kwasu D-lizergowego, LSD, LSD-25, Delysid, Lysergide.
Lizergid otrzymywany jest w wyniku półsyntezy z kwasu lizergowego, występującego w sporyszu. W nielegalnym handlu znajduje się w różnych postaciach, często jest rozłożony i zafałszowany lub zmieszany z innymi środkami odurzającymi.
Łatwo wchłania się z przewodu pokarmowego i rozmieszcza się we wszystkich tkankach, w tym również w mózgu. Maksymalne działanie występuje po 2-3 godzinach od podania doustnego, a działanie trwa 8-12 godzin. W organizmie ulega biotransformacji w 80% i wraz w metabolitami wydalany jest z moczem. Jego okres półtrwania wynosi 3-5 h.
Lizergid powoduje zaburzenia psychiczne, charakteryzujące się pobudzeniem, zmianami nastroju, euforią, depresją lub uczuciem lęku. Powstają halucynacje wzrokowe, słuchowe, smakowe, dotykowe, często połączone z dezorientacją w czasie i przestrzeni oraz ze zmianą osobowości. Pozbawienie osobowości (depersonifikacja) przypomina rozdwojenie jaźni w przebiegu schizofrenii. Poza uzależnieniem psychicznym nie opisano zmian somatycznych, ani objawów abstynencji. Działanie uzyskuje się po dawce 20-25 ug.
Lizergid oznacza się metodą chromatografii cieczowej lub cienkowarstwowej.
Doustna dawka śmiertelna jest określona na ok. 1-2 mg.
3,4,5-Trimetoksyfenyloalanina,
TMPA, Mescaline.
Meskalina jest alkaloidem izolowanym z kaktusa meksykańskiego (Anhalonium lewinii, Lophophora wiliamsii, Eschininocactus wiliamsii). W Meksyku i w USA nosi nazwę peyotlu. Toksykomani kroją walcowate pędy kaktusa na krążki, które następnie siekają i suszą. Wysuszone kawałki służą im do żucia lub sproszkowane do wyrobu kapsułek. Wysuszony surowiec zawiera 6% meskaliny. Peyotl zawiera ok. 10 różnych alkaloidów, z których najsilniejsze działanie ma meskalina.
Narażenie i zatrucia występują u toksykomanów żujących peyotl lub pijących „meskal”, alkoholowy napój meksykański zawierający toksyczne alkaloidy m.in. meskalinę, anholominę i laforynę. Szeroko rozpowszechnione w Ameryce Południowej i Północnej zażywanie meskaliny prowadzi do toksykomanii z uzależnieniem psychicznym.
Meskalina łatwo wchłania się z przewodu pokarmowego i w organizmie ulega biotransformacji do kwasu 3,4,5-trimetoksyfenylooctowego, 3,4,5-trimetoksyfenyloetanolu i produktów O-metylacji meskaliny.
Niewielkie ilości meskaliny wiążą się z białkami osocza i wątroby. 12 h po doustnym jej podaniu wydala się z moczem ok. 80% dawki w postaci nie zmienionej, a ok. 20% w postaci kwasu 3,4,5-trimetoksyksyfenylooctowego, sprzęgniętego z glutaminą. Okres półtrwania meskaliny w organizmie określono na ok. 6 h.
Objawów zatrucia ostrego nie spotyka się, a w toksykomanii meskalinowej występują objawy zatrucia przewlekłego, charakteryzujące się nudnościami, zawrotami głowy i uczuciem ucisku w skroniach. Po 1-2 h od zażycia meskaliny pojawiają się: długotrwające odurzenie, zwiększona wrażliwość zmysłowa, zniekształcenie odbioru wrażeń, dezorientacja w czasie oraz halucynacje wszystkich zmysłów, określane jako synestezja (równoczesne współdziałanie wszystkich zmysłów). Może wystąpić również rozdwojenie jaźni z pozbawieniem osobowości.
Do objawów wyraźnie toksycznych należy apatia, ból głowy, bradykardia i spłycenie oddechu, które pojawiają się już w czasie trwania odurzenia, a nasilają się po ustąpieniu halucynacji, tj. po 4-5 h.
Dawki doustne wywołujące halucynacje określa się na ok. 10 g peyotlu lub 200-300 mg meskaliny. Długotrwałe używanie meskaliny nie prowadzi do wystąpienia nałogu, a jedynie do przyzwyczajenia.
Ilościowo oznacza się meskalinę w materiale biologicznym metodą chromatografii gazowej, cieczowej lub cienkowarstwowej.
4-Hydroksydimetylotryptamina
Psylocyna jest alkaloidem indolowym, uzyskiwanym z grzybów meksykańskich z rodzaju Psylocybe. Napary tych grzybów miały duże znaczenie rytualne u Azteków, jako środek przenoszący wiernych w „boski błogostan”.
Psylocyna znajduje się na nielegalnym rynku w postaci krystalicznego proszku lub roztworów. Działa słabiej od LSD, a w dawkach 5-10 mg działa analogicznie, powodując zmianę nastroju, euforię, rozkojarzenie oraz halucynacje wzrokowe. Objawy te trwają kilka godzin. Zażywanie psylocyny prowadzi do przyzwyczajenia, lecz nie do nałogu.
Metodą chromatografii cienkowarstwowej wykrywa się i oznacza psylocynę uprzednio wyizolowaną z materiału biologicznego
4-Fosforyloksy-N,N-dimetylotryptamina, Indocybin.
Psylocybina jest bardzo rzadkim alkaloidem indolowym obecnym w cząsteczce z fosforem. Występuje również w grzybach meksykańskich, skąd została wyizolowana. Działa podobnie jak LSD i psylocyna, wywołując przeważnie barwne halucynacje.
W organizmie psylocybina ulega przemianie do psylocyny, po odczepieniu grupy fosforylowej, oraz do pochodnych indolu, po demetylacji i rozkładzie cząsteczki.
Część dawki psylocybiny wydala się z moczem jako wolna psylocyna i jej glukuronid, a ok. 20% dawki wydala się z żółcią. Psylocybina sprzedawana jest nielegalnie w postaci krystalicznego proszku oraz roztworów o różnym stężeniu.
Podobnie jak psylocyna ekstrahuje się rozpuszczalnikami organicznymi z preparatów zalkalizowanych.
3-(2-Dimetyloaminoetylo)-indol, DMT, Dimethyltryptamine.
Dimetylotryptamina, podobnie jak psylocyna i psylocybina, należy do alkaloidów pochodnych indolu. Występuje w nasionach rośliny Piptadenia peregrina z rodziny Mimosaceae rosnącej w Ameryce Południowej i na Antylach. Otrzymywana jest również syntetycznie.
Na rynku znajduje się w postaci proszku i roztworów. Dodawana jest również do liści tytoniu. Działanie jej podobne jest do działania LSD, lecz słabsze i krótkotrwałe. Dimetylotryptamina działa halucynogennie przy podaniu doustnym i pozajelitowym.
Wydalana jest z organizmu z moczem w postaci nie zmienionej oraz jako glukuronid 6- i 7-hydroksydimetylotryptaminy.
Ilościowego oznaczenia w materiale biologicznym dokonuje się przy zastosowaniu chromatografii gazowej, cieczowej lub cienkowarstwowej.
2,5-Dimetoksy-4-metyloamfetamina,
DOM, Serenite, Tranquillite, Paix, Scientific Treated Petroneum.
STP należy do pochodnych amfetaminy, lecz jego działanie jest podobne do działania LSD, a właściwości halucynogenne prawie 10-krotnie przewyższają swoją siłą działanie meskaliny. Również czas działania jest kilkakrotnie dłuższy i wynosi od 2 do kilku dni.
Na nielegalnym rynku znajduje się STP w wielu postaciach, jak: tabletki, proszki, drażetki, kapsułki. Zażywany jest doustnie i prowadzi do przyzwyczajenia. Dawka 3 mg STP jest ok. 100 razy silniejsza od analogicznej dawki meskaliny.
Chromatografia cienkowarstwowa pozwala oznaczyć substancję również ilościowo.
Konopie indyjskie (Cannabis sativa var. indica) są rośliną uprawianą w Azji Środkowej od przeszło 5 tys. lat. W zależności od warunków klimatycznych krzewy mogą osiągać wysokość 1-3 m. W celu wywołania odurzenia używane są liście górne oraz szczyty roślin i żywica wydzielana przez włoski żeńskich kwiatostanów w okresie kwitnięcia.
W klasyfikacji preparatów z różnych części rośliny przyjęto następującą terminologię:
1) żywica cannabis,
2) liście cannabis,
3) nasiona cannabis.
W terminologii Środkowego Wschodu termin „haschisch” (haszysz) oznacza liście, żywicę lub ich mieszaninę. W Europie i Ameryce Północnej termin haszysz oznacza żywicę, a marihuana – liście i szczyty rośliny Cannabis, zawierającej również nieco żywicy.
Narkomani palą zazwyczaj papierosy z liści wraz z żywicą konopi, a więc haszysz. Haszysz może być również palony w fajkach. Istnieją jeszcze płynne postacie haszyszu – olej haszyszowy lub olej z marihuany, który dodaje się w ilości 1-2 kropel do tytoniu zwykłego papierosa.
W marihuanie, haszyszu i oleju haszyszowym występują 4 podstawowe składniki:
1) kanabinol (CBN),
2) tetrahydrokanabinol (THC),
3) kanabidiol (CBD),
4) kwas kanabidiolowy (CBDA).
Aktywnym związkiem jest również tetrahydrokanabiwaryna.
Najsilniej działającym związkiem jest THC, a jego działanie zwiększa się 3-4 krotnie, jeżeli jest stosowany wziewnie, a nie doustnie.
Związki zawarte w konopiach, zażywane w różnych postaciach, prowadzą do silnego odhamowania OUN, a efekt tego odhamowania składa się z 2 faz:
1) fazy euforii (zadowolenia, śmiechu, gadulstwa)
2) fazy halucynacji (wizji optycznych, kończących się snem).
Pierwsze skutki występują zazwyczaj po upływie 15-30 min od zażycia narkotyku i trwają do 4 h. Do innych objawów należą: przekrwienie oczu, suchość w ustach, zawroty głowy, częstomocz oraz bladość skóry. Nałóg prowadzi do obniżenia intelektu i zaniku uczuć wyższych.
Tożsamość preparatów otrzymanych z konopi stwierdza się wieloma metodami: mikroskopowo, przez spopielenie, chemicznie, chromatografią cienkowarstwową.
1,3,7-Trimetylo-2,6-dihydroksypuryna, Koffein, Methyltheobromine, Theine, Guaranine, Caffeine.
Kofeina występuje głównie w nasionach kawy (1-2%), liściach herbaty (1-4%), orzeszkach kola (2,5-5%). Obecnie jest produkowana syntetycznie. Jest to alkaloid używany w lecznictwie w postaci łatwo rozpuszczalnych soli. Szeroko stosowany jako używka w postaci naparów lub ekstraktów kawy, lub herbaty. Zatrucia zdarzają się rzadko w przemyśle spożywczym i farmaceutycznym. Częste zatrucia przewlekłe występują w życiu codziennym na skutek nadużywania kawy i herbaty. Filiżanka kawy zawiera 80-100 mg kofeiny.
Kofeina wchłania się szybko i całkowicie z przewodu pokarmowego, a maksymalne stężenie we krwi występuje po 1 h. Kofeina rozmieszcza się w organizmie w poszczególnych tkankach proporcjonalnie do ich uwodnienia. Nie ulega kumulacji, a jej biologiczny okres półtrwania wynosi 2,5-4,5 h.
Ulega biotransformacji do kwasów 1-metylomoczowego i 1,3-dimetylomoczowego, 7-metyloksantyny i 1,7-dimetyloksantyny. Wydalana jest z moczem w postaci nie zmienionej (10%) oraz jako metabolity pochodne kwasu moczowego i ksantyny.
Kofeina jest metyloaminą o działaniu analeptycznym. Uczula receptory dopaminy, pobudza OUN oraz ośrodki wegetatywne: oddechowy, naczynioruchowy i nerwu błędnego. Pobudza równomiernie korę mózgową, zwiększa sprawność myślenia, znosi zmęczenie psychiczne i fizyczne, przyspiesza przemianę materii, zwiększając zapotrzebowanie na tlen. Zmniejsza napięcie mięśni gładkich naczyń krwionośnych. Pobudza wydzielanie soku żołądkowego oraz działa moczopędnie.
W lecznictwie kofeina stosowana jest w ostrym zatruciu alkoholem, atropiną, w zapaści, w przebiegu chorób zakaźnych, niedociśnieniu, stanach wyczerpania fizycznego i psychicznego. Nadużywanie kofeiny prowadzi do przyzwyczajenia z objawami małego zwiększenia tolerancji.
W zatruciach ostrych kofeiną występują stany silnego pobudzenia psychicznego i ruchowego, połączone z drżeniem mięśni. Objawom tym towarzyszą: zamęt myślowy, szum w uszach, wizje świetlne, nudności i silne bicie serca. Śmierć następuje na skutek porażenia ośrodka oddechowego.
Rozwija się u osób nadużywających napojów kofeinowych (kawa, herbata). Występują nudności, ból głowy, bezsenność, niemożność skupienia uwagi, drżenie rąk, niemiarowość czynności serca. Większe dawki wywołują poty, częstomocz, wymioty, drgawki i owrzodzenie żołądka. Kofeina nie kumuluje się w organizmie i nie są opisywane jej skutki odległe.
Tożsamość kofeiny stwierdza się reakcją mureksydową. Dodatni wynik reakcji mureksydowej dają także teobromina, teofilina i eufilina.
Ilościowe oznaczanie kofeiny w materiale biologicznym wykonuje się metodą chromatografii gazowej, cieczowej lub cienkowarstwowej.
Dawka maksymalna przy podaniu doustnym wynosi 1,5 g, a przy podaniu podskórnym 500 mg. Doustna dawka śmiertelna kofeiny wynosi 10-12 g, ale zdarzają się przypadki przeżycia dawki znacznie większej.
Nikotynizm to nałóg palenia lub żucia tytoniu, lub zażywania tabaki. Używanie tytoniu, zwłaszcza w postaci palenia papierosów, znacznie rozpowszechniło się w krajach uprzemysłowionych, także wśród kobiet i młodzieży, od czasu II Wojny Światowej. Ocenia się, że 1/3 ludzi na świecie to palacze. W Polsce liczbę palaczy szacuje się na ok. 12 mln. W 1982 r. paliło w kraju 67% dorosłych mężczyzn i 43% dorosłych kobiet. Według raportu PAN w 1979 r. w wieku 14 lat paliło w Polsce 45% chłopców i 25% dziewcząt.
Pod względem liczby wypalonych papierosów na osobę Polska zajmuje jedno z pierwszych miejsc w świecie (w 1986 r. – 2585 sztuk, podczas gdy w 1938 r. jedynie 270 sztuk). Papierosy produkowane w kraju są bardziej szkodliwe dla zdrowia, ze względu na większe zawartości nikotyny i związków smołowatych, niż papierosy wytwarzane w krajach zachodnich.
W nikotynizmie występuje silne uzależnienie psychiczne. Tolerancja na nikotynę rozwija się bardzo szybko. Wielu palaczy przyjmuje w ciągu doby ilości wielokrotnie przekraczające dawkę śmiertelną nikotyny. Wydaje się, że u niektórych osób dochodzi do nieznacznego uzależnienia fizycznego.
W dymie tytoniowym występuje ok. 3-4 tys. składników, które powstają w wyniku pirolizy i destylacji tytoniu oraz bibułki papierosowej w wysokiej temperaturze (600-1000 st. C). Procesy te przebiegają w atmosferze bogatej w wodór, tlenek i dwutlenek węgla, a ubogiej w tlen. Związki zawarte w dymie tytoniowym należą do: węglowodorów, heterocyklicznych związków azotowych, amin, fenoli, alkoholi, ketonów, aldehydów, kwasów karboksylowych, estrów, laktonów, amidów, eterów.
W fazie gazowej dymu tytoniowego występują m.in. toksyczne gazy: tlenek węgla, dwutlenek azotu, cyjanowodór, amoniak, formaldehyd, akroleina oraz lotne substancje rakotwórcze: chlorek winylu, uretan, hydrazyna, chinolina.
W fazie cząsteczkowej występują alkaloidy pochodne 3-pirydylu (nikotyna, konityna, anabazyna, nornikotyna), wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, w tym silnie rakotwórcze: benzo[a]piren, dibenzo[a,h]antracen, benzo[b]fluoranten, benzo[a]antracen, benzo[a,j]akrydyna, N-nitrozoaminy (nitrozodimetyloamina, nitrozodietyloamina, nitrozoetylometyloamina,, nitrozodietanoloamina, nitrozopirolidyna, nitrozomorfolina, nitrozonornikotyna), oraz aminy aromatyczne (anilina, toluidyna, 1- i 2-naftyloaminy, 4-aminobifenyl), metale ciężkie (nikiel, kadm, ołów, radioaktywny polon).
Dym tytoniowy jest pełnym karcynogenem, zawierającym liczne substancje inicjujące proces nowotworowy, substancje promocyjne oraz współrakotwórcze (kokarcynogeny).
Głównym składnikiem tytoniu, wywołującym uzależnienie, jest nikotyna będąca silną trucizną. Stosowana jest także w ochronie roślin jako insektycyd kontaktowy. U osób nie uzależnionych 40-60 mg nikotyny może wywołać zgon.
Spożycie przez małe dzieci 1/5 papierosa może spowodować zgon. Podobny skutek może dać wypicie wyciągu wodnego z 1 cygara lub 5 papierosów.
Nikotyna bardzo szybko wchłania się do krwioobiegu z błony śluzowej jamy ustnej, pęcherzyków płucnych oraz przez nie uszkodzoną skórę (znane są przypadki zatruć dermalnych przy ekspozycji zawodowej). Nikotyna ulega biotransformacji do kotyniny, kwasu g-(3-pirydylo)-g-hydroksymasłowego, kwasu 3-pirydylooctowego i N-tlenku nikotyny. Jest induktorem enzymów mikrosomalnych, u palaczy obserwuje się zwiększenie metabolizmu nikotyny. Przechodzi do mleka i przenika przez barierę łożyskową. Wydalana jest głównie z moczem w postaci niezmienionej i metabolitów (zwłaszcza kotyniny). W mniejszej ilości wydalana jest także ze śliną oraz wydzielana do soku żołądkowego.
Nikotyna w małych dawkach pobudza, a w dużych poraża receptory cholinergiczne N w zwojach autonomicznych. W zależności od stanu emocjonalnego palacza wywołuje ośrodkowe pobudzenie lub uspokojenie. Działanie pobudzające wiąże się z uwalnianiem w OUN amin katecholowych, działanie uspokajające związane jest z uwolnieniem serotoniny w mózgu.
Zatrucie ostre nikotyną powoduje: nudności, wymioty, bóle głowy, zimne poty, osłabienie kończyn dolnych, ślinotok, bóle brzucha, biegunkę. Początkowo następuje wzrost, a następnie spadek ciśnienia krwi. Przy większych dawkach występują drgawki oraz zgon jako skutek porażenia krążenia lub oddechu. Zatrucie ostre w wyniku palenia tytoniu związane jest prawie wyłącznie z nikotyną.
Wykazano bezspornie, że regularne palenie tytoniu wywiera szkodliwy wpływ na organizm ludzki. Znacznie zwiększa ryzyko zapadalności na choroby nowotworowe, choroby układów: krążenia, oddechowego i pokarmowego. Powoduje zaburzenia w przebiegu ciąży oraz ujemnie wpływa na rozwój płodu.
Ocenia się, że co najmniej 30 tys. zgonów w Polsce spowodowanych jest rocznie paleniem tytoniu (w tym 17 tys. w wyniku chorób nowotworowych).
Wpływ palenia tytoniu na powstanie nowotworów został w pełni udowodniony badaniami epidemiologicznymi oraz doświadczeniami na zwierzętach. Palenie tytoniu znacznie zwiększa częstość zachorowania na nowotwory: płuc, krtani, jamy ustnej, przełyku, żołądka, trzustki, nerek, szyjki macicy. Ocenia się, że przyczyną ok. 90% przypadków raka płuc i raka krtani jest palenie papierosów.
Ryzyko zachorowania na raka płuc zależy od: liczby papierosów wypalanych dziennie, zawartości związków smołowatych w tytoniu, długotrwałości palenia, wieku, w którym rozpoczęto palenie, oraz sposobu inhalacji. Częstość zachorowania na raka płuc u palaczy bardzo znacznie zwiększa się w przypadku ekspozycji zawodowej na czynniki rakotwórcze (azbest, promieniowanie jonizujące). Podobnie w przypadku raka krtani, jamy ustnej i przełyku obserwuje się synergizm między paleniem tytoniu a spożywaniem napojów alkoholowych.
Palenie tytoniu wywiera szkodliwy wpływ na układ krążenia, nasilając proces miażdżycowy. Ocenia się, że ok. 30% zgonów na choroby sercowo-naczyniowe spowodowane jest paleniem tytoniu. Stanowi ono, obok podwyższonego ciśnienia krwi i hipercholesterolemii, jeden z głównych czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca. Wyraźnie zwiększa zapadalność na chorobę wieńcową oraz częstość wystąpienia zawału serca. Palenie tytoniu jest także główną przyczyną zapalenia zakrzepowo-zrostowego naczyń krwionośnych kończyn dolnych (choroba Buergera). Zwiększa również ryzyko wystąpienia udaru mózgu.
Mechanizm działania dymu tytoniowego na układ krążenia nie jest do końca wyjaśniony. Szkodliwość palenia tytoniu wiązana jest przede wszystkim z działaniem nikotyny i tlenku węgla. Nikotyna, przyspieszając czynność serca i zwiększając jego kurczliwość, zwiększa zapotrzebowanie mięśnia sercowego na tlen. Jednak zwężenie naczyń wieńcowych przez nikotynę oraz związanie części hemoglobiny przez tlenek węgla utrudnia dostarczenie potrzebnej ilości tlenu do mięśnia sercowego.
Składniki dymu tytoniowego powodują również zaburzenia metabolizmu prostaglandyn, zwiększenie stężenia cholesterolu i lipoprotein o małej gęstości (LDL) w surowicy krwi. Zwiększają także przylepność trombocytów i krwinek białych do ścian naczyń włosowatych, ułatwiając powstanie zakrzepu przyściennego.
Palenie tytoniu wywiera także szkodliwy wpływ na układ oddechowy, znacznie zwiększając ryzyko zachorowania na przewlekły nieżyt oskrzeli oraz rozedmę płuc. U palaczy powszechnie występuje kaszel z odkrztuszaniem oraz duszność oddechowa. Objawy te spowodowane są ujemnym działaniem składników dymu tytoniowego na mechanizmy obronne układu oddechowego. W wyniku nadmiernego wydzielania śluzu przez komórki kubkowe oraz przez utratę rzęsek nabłonka migawkowego dochodzi do zakłócenia mechanizmu śluzowo-rzęskowego. Stan ten sprzyja rozwojowi przewlekłego zapalenia oskrzeli. Oddziaływanie dymu tytoniowego na makrofagi w pęcherzykach płucnych prowadzi do uwolnienia enzymów proteolitycznych, powodujących rozkład elastyny – białka sprężystego tkanki płucnej, a w konsekwencji do rozedmy płuc.
Palenie tytoniu wyraźnie zwiększa zapadalność na chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy. Powoduje również zaburzenia perystaltyki jelit.
Dym tytoniowy niekorzystnie wpływa na przebieg ciąży, zwiększając ryzyko poronień, martwych urodzeń, powikłań okołoporodowych oraz wad rozwojowych. Noworodki palaczek wyróżniają się zazwyczaj mniejszą masą i mniejszymi rozmiarami ciała. Dzieci palaczek w pierwszych latach życia częściej zapadają na choroby układu oddechowego, często bywają również opóźnione w rozwoju intelektualnym.
Palenie tytoniu wpływa ujemnie na płodność. U mężczyzn powoduje zmniejszenie liczby plemników w nasieniu i zmniejsza stężenie testosteronu we krwi. U kobiet wywołuje zaburzenia owulacji oraz przyspieszenie wystąpienia menopauzy. Dym tytoniowy działa szkodliwie na zdrowie osób niepalących, przebywających w otoczeniu palaczy (palenie bierne).
Zaprzestanie palenie zmniejsza ryzyko zachorowania na choroby nowotworowe, chorobę wieńcową, przewlekłe zapalenie oskrzeli i rozedmę płuc.
Według oceny WHO zwalczenie palenia tytoniu skuteczniej wpłynęłoby na przedłużenie życia i poprawienie stanu zdrowotnego ludności krajów uprzemysłowionych niż jakiekolwiek inne działanie w zakresie profilaktyki medycznej.
Dopingiem jest podawanie osobom zdrowym i zażywanie przez osoby zdrowe substancji zewnątrzpochodnych lub fizjologicznych w jakiejkolwiek postaci, w nadmiernych dawkach lub niewłaściwymi drogami wyłącznie w celu sztucznego i nieuczciwego spotęgowania ich osiągnięć sportowych. Jest to definicja przyjęta na Międzynarodowej Konferencji Antydopingowej w Strasburgu w 1963 r. przez Komitet Rzeczoznawców.
Do definicji dopingu załączono listę preparatów, które mogą być uznane za środki dopingujące.
Lista ta zawiera narkotyki – kokainę, heroinę, morfinę, następnie amfetaminę i substancje pokrewne, niektóre alkaloidy, jak strychninę i efedrynę, oraz wszystkie leki analgetyczne, pobudzające oddychanie, psychotoniczne, środki psychodysleptyczne (halucynogeny).
Klasyfikacje środków dopingujących są liczne i znacznie się różnią.
Jeden z najbardziej uniwersalnych podziałów dopingu, uwzględniający aspekt farmakologiczny, dzieli doping na: długotrwały i krótkotrwały. Długotrwały doping farmakologiczny polega na stosowaniu leków przez długi okres – tygodnie, a nawet miesiące. Doping krótkotrwały polega na stosowaniu leku jednorazowo, bezpośrednio przed zawodami lub w trakcie ich trwania.
Dopingi te różnią się nie tylko czasem trwania, lecz także, a może przede wszystkim, rodzajem stosowanych substancji farmakologicznych.
W dopingu długotrwałym stosowane są hormony anaboliczne oraz leki o podobnych właściwościach i mechanizmie farmakologicznym. Doping krótkotrwały polega na stosowaniu takich leków, jak amfetamina, efedryna i leki ananleptyczne.
Inny podział obejmuje:
1. Leki, które wpływają na podstawowe procesy metaboliczne w organizmie, jak witaminy, sole mineralne, ATP, kwas asparaginowy, inhalacje tlenem. Są one stosowane w dopingu długo- i krótkotrwałym.
2. Leki hormonalne oraz syntetyczne związki o podobnym mechanizmie działania, stosowane głównie w dopingu długotrwałym.
3. Leki wpływające pobudzająco na układ krążenia i oddechowy, jak: niketamid, kofeina, lobelina, prektamid (Micoren), glikozydy naparstnicy, leki rozkurczające naczynia wieńcowe. Ta grupa leków jest stosowana w dopingu krótkotrwałym.
4. Leki psychotropowe i to zarówno leki psychoanaleptyczne, np. amfetamina, pipradol (Metaran), metylofenidat, Ritalin, jak i leki anksjolityczne, np. pochodne benzodiazepiny. Do grupy tej należy zaliczyć narkotyczne leki przeciwbólowe oraz leki psychodysleptyczne, halucynogeny.
5. Ostatnią grupę stanowią leki różne, m.in. miejscowo znieczulające, przeczyszczające, moczopędne oraz przetaczanie krwi. Należy tu umieścić również placebo, którego podanie uznano za doping psychiczny.
Stosowany jest także podział leków stosowanych w dopingu na 3 grupy:
Wspomniane wyżej związki to przede wszystkim leki (witaminy, hormony, narkotyczne leki przeciwbólowe) lub substancje halucynogenne. Ich toksyczne działanie omówiono wcześniej, niżej zaś podano niekorzystny wpływ na zdrowie po zastosowaniu jako środków dopingujących.
Klasycznymi przedstawicielami tej grupy leków, które zyskały największą popularność w dopingu, jest amfetamina i pochodne.
Dla dopingu sportowego charakterystyczne są następujące jej działania: znosi uczucie zmęczenia, poprawia samopoczucie oraz maskuje wystąpienie „reakcji alarmowych”, kiedy mechanizmy regulacyjno-obronne są na wyczerpaniu. Również ważnym objawem jest pobudzenie psychoruchowe.
Objawami niekorzystnymi, oprócz euforii i możliwości wystąpienia w krótkim czasie zależności lekowej, są : bezsenność, nadmierna drażliwość, skłonność do kłótni, wybuchowość, kołatanie i niemiarowość serca, brak łaknienia, zaparcie. Objawy te znacznie się nasilają po zażyciu większych dawek.
Jest mniej toksyczny od amfetaminy; nadużywany jest przez młodzież i sportowców. Działa synergicznie z lekami przeciwbólowymi, co wykorzystywano w dopingu, zwłaszcza w boksie. Zwiększa uwagę i szybkość reakcji przy zmniejszonej wrażliwości na odczuwanie ciosów.
Stosowana jest sporadycznie w dopingu, głównie dzięki działaniu pobudzającemu OUN. Zmniejsza nie tylko uczucie głodu, lecz również zmęczenie. Długotrwałe zażywanie fenmetrazyny zwiększa drażliwość i agresywność. Może prowadzić do wychudzenia i zaniku masy mięśniowej.
Stosowana jest od wielu lat w dopingu farmakologicznym. Działa wyraźnie pobudzająco na OUN i może powodowaćwystąpienie podniecenia psychoruchowego, jak również działać stymulująco na ośrodek oddechowy i termoregulacyjny. W działaniu dopingującym pewną rolę może odgrywać rozkurczanie mięśni gładkich oskrzeli, usuwające duszność wysiłkową lub opóźniające jej wystąpienie. Częste stosowanie efedryny może prowadzić do przyzwyczajenia.
Jest często stosowana w dopingu. Pobudza psychoruchowo, znosi uczucie zmęczenia, senności i znużenia. Pobudza ośrodek oddechowy i termoregulacji oraz powoduje wzmożenie odruchów rdzeniowych. Należy podkreślić 2 aspekty stosowania kokainy w dopingu:
1) po okresie pobudzenia wywołuje wyraźną depresję, która może wystąpić w czasie wysiłku,
2) wywołuje wiele objawów niepożądanych, m.in. euforię i zwyrodnienie komórek nerwowych.
Jednym z najpoważniejszych niebezpieczeństw nadużywania amfetaminy i leków pochodnych są ostre psychozy, halucynacje, oderwanie od rzeczywistości, wyobcowanie, zamknięcie się w sobie.
Anksolityki to leki ataraktyczne lub przeciwlękowe. Są sporadycznie stosowane w dopingu. Należą do nich pochodne benzodiazepiny: chlordiazepoksyd (Elenium), diazepam (Relanium), oksazepam oraz nitrazepam (Mogadon). Działają przeciwstresowo, przeciwlękowo, zmniejszają u zawodników napięcie przedstartowe. Zmniejszają również napięcie układu mięśniowego, przeciwdziałają bolesnym skurczom mięśni w czasie długotrwałego wysiłku fizycznego w niskiej temperaturze otoczenia. Długi zażywanie prowadzi do zależności lekowej.
Środki halucynogenne (LSD-25, meskalina, bufotenina, tetrahydrokanabinol) obecnie są rzadko stosowane w dopingu farmakologicznym.
Działanie ich w dopingu polega na podwyższeniu progu bólowego, np. w boksie. Najczęściej stosowane są: morfina i jej pochodne, heroina, petydyna i pentazocyna. Są one bardzo niebezpieczne, prowadzą do nałogu, a użyte w dawce jednorazowej są bardzo toksyczne. Znane są wypadki śmierci sportowców będących w czasie zawodów pod wpływem jednego z tych środków.
Z leków analeptycznych najczęściej są w dopingu stosowane kofeina i strychnina.
Kofeina zwiększa zapotrzebowanie komórek na tlen, stąd też brak uzasadnienia stosowania jej w wysiłku. Pozostaje działanie pobudzające na korę mózgową, powodujące szybsze kojarzenie i zmniejszenie uczucia zmęczenia oraz działanie obwodowe.
Działanie strychniny w dopingu polega na zmniejszeniu oporów w synapsach OUN, a przede wszystkim w synapsach w rdzeniu. W wyniku tego zwiększa się napięcie mięśni prążkowanych oraz percepcja wrażeń. W dopingu strychnina stosowana jest w dużych dawkach krótko przez kilka dni, co związane jest z dużym niebezpieczeństwem dla zdrowi, a nawet życia, oraz długotrwale w małych dawkach w celu podniesienia ogólnej kondycji zawodnika. Przykładem może tu być preparat Asconerin, zawierający oprócz strychniny witaminę C i B1.
Celem stosowania w dopingu leków rozkurczających naczynia wieńcowe jest poprawienie bilansu tlenowego serca. W dopingu krótkotrwałym stosowane są azotyny i azotany (nitrogliceryna, azotan sodowy i azotyn amylu). Pentaerytrytol stosowany jest u biegaczy długodystansowców, narciarzy, chodziarzy. Wadą działania tych leków jest znaczne obniżenie ciśnienia tętniczego krwi.
W dopingu długotrwałym stosowane były następujące leki: prenylamina, karbokromen (Intenkordin), hekdobendyna (Andiamine), Elpentrin oraz dipirydamol (Curantyl). Skuteczność ich w dopingu jest wątpliwa. Do leków działających bezpośrednio na mięsień sercowy należą glikozydy naparstnicy, cebuli morskiej i miłka wiosennego, z wyłączeniem glikozydów strofantyny. Glikozydy naparstnicy działają słabo na serce zdrowe, natomiast na serce niewydolne ich działanie jest silnie zaznaczone. Również w długotrwałych wysiłkach, jakie mają miejsce w biegach długodystansowych, rola glikozydów jest wyraźna, mimo że u 50% osób występują objawy niepożądane, zaburzenia rytmu – od bloków przedsionokowo-komorowych do migotania komór włącznie.
Do grupy tej należą przede wszystkim witaminy oraz mieszanki zawierające witaminy z dodatkiem jonów magnezowych, wapniowych, potasowych, fosforowych, kobaltowych i miedziowych, mające pewne znaczenie dla szybszej erytropoezy.
Wiele preparatów, zawierających różne wyciągi z wątroby i biostymulatory tkankowe, zalicza się także do środków dopingujących.
Środkiem dopingującym jest także kwas adenozynotrifosforowy (ATP) zawarty w wielu preparatach wzmacniających. Jest to związek nietoksyczny, wzmacniający układ mięśniowy zawodnika, używany jako źródło energii. Stosowany jest w krótko- i długotrwałym dopingu farmakologicznym.
Ostatnio w dopingu częściej stosowane są kortykosteroidy niż ACTH, a w tym hydrokortyzon. Hydrokortyzon wpływa na zdolność zwiększania pobudliwości neuronalnej i prawdopodobnie ma wpływ na agresywność.
Hormony płciowe, stosowane początkowo w dopingu (testosteron), zostały ostatnio wyparte przez steroidy anaboliczne, do których należą: noretandrol, metandienon, stanazolol, nandrolon, trenbolon. Ich wpływ anaboliczny na organizm sportowca można ująć następująco:
Wszystkie omówione substancje stosowane w dopingu są wykrywane w moczu w formie nie zmienionej lub jako metabolity. Do ich oznaczeń stosuje się metody analityczne o wysokiej wykrywalności, oznaczalności i swoistości. Są to: chromatografia gazowa, spektrometria masowa, połączona często z chromatografią gazową, oraz metody radioimmunologiczne, których oznaczalność w odniesieniu np. do steroidów anabolicznych w moczu wynosi 0,005 ng.