X-KONVENCIO / H-KONVENCIO / IA.5:

Kio? Kial? - Wat? Waarom?

En komputilaj tekstoj en Esperanto oni vidas sufiche ofte la literon "x", dum ghi tute ne apartenas al la Esperanto-alfabeto. Au foje aperas tute strangaj signoj. Kial? Pro kio?
In computerteksten in Esperanto duikt regelmatig de letter "x" op, terwijl die helemaal niet behoort tot het Esperanto-alfabet. Of soms verschijnen rare tekens. Waarom? Hoe komt dat?

En Esperanto, chiu litero chiam prononcighas same: "1 litero = 1 sono". Tial ekzemple la "sh"-sono, skribata i.a. kiel "sh", "sch", "sj" en Angla, Germana kaj Nederlanda, en Esperanto estas skribata per s-cirkumflekso.
In het Esperanto wordt elke letter steeds hetzelfde uitgesproken: "1 letter = 1 klank". Daarom wordt bijvoorbeeld de "sj"-klank, die o.a. als "sh", "sch", "sj" geschreven wordt in het Engels, Duits en Nederlands, in het Esperanto geschreven met s-circonflex.

La plimulto de latinskribaj lingvoj utiligas supersignitajn literojn. Ili uzas diversajn metodojn por montri ilin en (telekomunikaj) alfabetoj, kiuj ne posedas ilin.
De meeste talen die in Latijns schrift geschreven worden, hebben accentletters. Ze gebruiken verschillende methoden om die weer te geven in (telecommunicatie-) alfabetten die die letters niet hebben.

Por Esperanto ekzistas jenaj konvencioj kaj normoj:
Voor Esperanto bestaan de volgende conventies en normen:

(Por iuj komentoj pri aliaj transskriboj vidu: "Transliterigoj".)

TELEGRAFO-ALFABETO: H-KONVENCIO:

(''Rekomendo de 1887'' / ''Fundamenta Permeso'')
(''Aanbeveling van 1887'' / ''Toestemming volgens het Fundamento'')

(5/6-bit sen supersignoj, zonder accenten)

(kiel/zoals )
La normala maniero por skribi en Esperanto por homa legado, se ne disponeblas supersignoj.
(Ne tre tauga por transkodotaj komputilaj tekstoj: tute automata transliterigo ne eblas, char "h" estas uzata ankau kiel h. Oni skribu "komenc-horo", "pra-ulo", "ne-uzebla" k.s., por pli facila legado kaj preskau automata transliterigo.)
De normale manier om Esperanto te schrijven, als accenten niet beschikbaar zijn.
(Niet erg geschikt voor computer-teksten die hergecodeerd moeten worden: volledig automatische omzetting is niet mogelijk, omdat "h" ook als h gebruikt wordt. Schrijf "komenc-horo", "pra-ulo", "ne-uzebla", e.d. voor gemakkelijker lezen en voor bijna automatische omzetting.)

TELEKSO-KODO: LAU INTERNACIA ALFABETO NRO 5 DE CCITT:

(7 bit kun/met ^ '' ' ` , ~ kiel supersignoj, als accenten) (ASCII 0-127)

(kiel/zoals )
(~ estas lau CCITT: "iu alia supersigno") (~ is volgens CCITT: "een ander boventeken")
(Kutime senproblema transigo al la ghustaj literoj. Simpla automata alfabetigo ne eblas.) (Meestal eenvoudig om te zetten naar juiste spelling. Eenvoudige automatische alfabetisering niet mogelijk.)

Ankau "c^ g^ h^ j^ s^ u~" akordighas kun IA5, kiel "u` o'' n~".
Ook "c^ g^ h^ j^ s^ u~" komen overeen met IA5, zoals "u` o'' n~".
(Simpla automata alfabetigo ne sukcesas, kiam ^ au ~ trovighas antau a.) (Eenvoudige automatische alfabetisering niet mogelijk, wanneer ^ of ~ voor a zit.)

X-KONVENCIO: (interkomputila komunikado en Esperanto):

(Rekomendo por transskribo por inter-komputila komunikado, de la Konferenco pri Esperanto en Scienco kaj Tekniko, Kopenhago, 1962)
(Aanbeveling voor transscriptie t.b.v. communicatie tussen computers, van de Conferentie over Esperanto in Wetenschap en Techniek, Kopenhagen, 1962)

(tamen ^ kaj ~ ne jam disponeblas chie kaj chiam!)
(nog steeds zijn ^ en ~ niet altijd en overal beschikbaar!)

(Kontraste al la H-konvencio, la X-konvencio permesas automatan normaligon de la ortografio, char x ne estas uzata en Esperanto. Krome, simpla automata alfabetigo okazas preskau senerare. Strikte, char "x" ne trovighas en la Esperanto- alfabeto, ghi ne estas litero, sed ekster-alfabeta skribsigno, kiu anstatauas la supersignon.)
(In tegenstelling tot de H-conventie, kan de X-conventie automatisch worden omgezet in normaal schrift, omdat de x niet wordt gebruikt in het Esperanto. Bovendien geschiedt eenvoudige automatische alfabetisering nagenoeg foutloos. Strikt gesproken is de "x", omdat hij niet voorkomt in het Esperanto- alfabet, geen letter, maar een leesteken dat de plaats inneemt van het boventeken.)

La ekzistantaj ISO/CCITT 8- kaj 16-bitaj kodoj, taugaj por chiuj specialaj literoj, ankorau ne ghenerale aplikighas.
De bestaande ISO/CCITT 8- en 16-bits codes die geschikt zijn voor alle speciale letters, worden nog steeds niet algemeen toegepast.

UNIKODO / UNICODE estas ISO-kodaro por chiuj nunaj kaj iamaj alfabetoj de la mondo.
Iuj komputiloj kaj programoj ebligas utiligi partojn de Unikodo/Unicode. Uzantoj de Vindozo 95/98/... kaj Internet Explorer 4/5 au Netscape 4/5 devus povi legi la Unikodajn literojn (se la koncerna pagho uzas ilin) de multaj lingvoj, ankau de Esperanto, sen ia instalado.

UNICODE is een ISO-codering voor alle huidige en vroegere alfabetten van de wereld.
Sommige computers en programma's geven de mogelijkheid om delen van Unicode te gebruiken.
Gebruikers van Windows 95/98/... en Internet Explorer 4/5 of Netscape 4/5 zouden de Unicode letters moeten kunnen lezen (als de betreffende pagina ze gebruikt) van veel talen, ook van het Esperanto, zonder enige installatie.

zie www.esperanto.be/tiparoj.html.

LATIN1 LATIN2 LATIN3...

ASCII 128-255 diferencas lau lingvoj / verschillen naar taal:

LATIN3 (Esperanto):

Ææ Øø ¦¶ ¬¼ Þþ Ýý =

Diversloke en la reto, por Esperanto-tekstoj estas uzataj la esperantaj supersignitaj literoj lau Latin3. Se la pagho estas provizita per la ghustaj tehhnikaj indikoj, iuj novaj ttt-navigiloj senprobleme montras la ghustajn literojn. Por aliaj navigiloj necesas instali aparta(j)n Latin3-tiparo(j)n. Pretajn liter-tiparojn (kutime Latin1 kun Esperanto-literoj lau Latin3) vi povas preni i.a. de:
Op verschillende plaatsen in het Net worden voor Esperanto-teksten de Esperanto-accentletters volgens Latin3 gebruikt. Wanneer de pagina is voorzien van de juiste technische instrukties, tonen bepaalde nieuwe www-browsers probleemloos de juiste letters. Voor andere browsers is het nodig om speciale Latin3-fonts te installeren. Kant-en-klare lettertypen (meestal Latin1 met Esperanto-letters volgens Latin3) kunnen opgehaald worden o.a. bij:

Flandra Esperanto-Ligo Vlaamse Esperanto-Bond
Latin3-tiparoj Latin3-fonts (ligoj - por diversaj mashinoj/programoj)
(veraj Latin3 kaj kvazau-Latin3) (echte en quasi Latin3)

Uzantoj de Vindozo 95/98/... kaj Internet Explorer 4/5 au Netscape 4/5 devus povi legi la Latin-3-literojn (se la koncerna pagho uzas ilin), ankau de Esperanto, se ili instalas Turkan (ISO) per 'Tiu chi komputilo' - 'Sistemadministrilo' - 'Programaro' - 'Vindoza instalado' - 'Plurlingva instalado'. Ankau por la Turka devus esti instalita ISO-Latin-3, kiu same taugas por Esperanto.

Gebruikers van Windows 95/98/... en Internet Explorer 4/5 of Netscape 4/5 zouden de Latin-3-letters moeten kunnen lezen (als de betreffende pagina ze gebruikt), ook van het Esperanto, als ze Turks (ISO) instellen via 'Deze computer' - 'Systeembeheer' - 'Software' - 'Windows-installatie' - 'Meertalige ...'. Ook voor het Turks zou ISO-Latin-3 ingesteld moeten worden, dat ook de Esperanto-letters bevat.

zie www.esperanto.be/tiparoj.html.

Programo por provizi chiun ajn TTF-literaron (+"sistemajn") por Windows per Esperanto-literoj lau Latin3:
Programma om elk gewenst TTF-font (+"systeemfonts") voor Windows te voorzien van Esperanto-letters volgens Latin3:
Supersigno 4.2