Ο οικιστικός ιστός και η εξέλιξή του 

Η Παραμυθιά τοποθετείται στους πρόποδες του όρους Κορύλλα (1658 μ.) και την αποτέλεσαν κάτοικοι της Αρχαίας Φωτικής, που καταστράφηκε από τους Σλάβους. Αρχικά, ο αρχαίος οικισμός του χώρου της σημερινής Παραμυθίας τοποθετείται στην εποχή του χαλκού. Ο χώρος αυτός εκτείνεται μεταξύ του αρχαίου κάστρου του «Γαλατά» ή «Μπιντένια» και του πολυγωνικού τείχους στο νότιο άκρο της Παραμυθίας, στην προϊστορική θέση «Τσαρδάκια».

Με την κυριαρχία των Τούρκων στον χώρο, παρουσιάστηκε μία αύξηση του μόνιμου πληθυσμού της πόλεως (που έως τότε βρίσκονταν εντός του Κάστρου του Αγίου Δονάτου) λόγω πρόσθετης συρροής των χριστιανών της περιφέρειας. Έτσι άρχισαν σιγά-σιγά να χτίζονται οικήματα εκτός του κάστρου, στην πλαγία όπου είναι εγκατεστημένη η σημερινή Παραμυθιά. Από την τουρκοκρατία και μετά η πόλη άρχισε να παίρνει την σημερινή της δομή.

Παλιότερα η Παραμυθιά είχε ως εξακόσιες οικογένειες ,χριστιανικές και οθωμανικές αρβανίτικες . ‘Ύστερα από τη υποταγή της πόλης από τον Αλί-Πασά ( 1804 )οι κάτοικοι ελαττώθηκαν . Από τα 600 σπίτια έμειναν τα 400 , των χριστιανών περιοριζόμενων γύρω από την αγορά και ως επάνω την κορυφή ,όλη την πλαγιά , κάλυπταν οι κατοικίες των αγάδων.

Δύο φορές η Παραμυθιά έγινε παρανάλωμα της φωτιάς. Μία το 1747 (ενθύμηση γραμμένη σε εξώφυλλο παλιού ευαγγελίου του χωριού Γκρίκας) και την άλλη το 1873 όπου κάηκαν περί τα 100 σπίτια, μαγαζιά, χάνια και το μεγάλο τζαμί της αγοράς (Εφημερίδα «Ιωάννινα» 16 Ιουλίου 1873).

Η Παραμυθία είχε την εξής δομή: στο κέντρο η αγορά με τα «γύφτικα» και τα αραιά στην ανηφοριά, πάνω από την αγορά , σπίτια, στα αριστερά ο συνοικισμός των Προνιατών ,στα δεξιά ο συνοικισμός των Σινιατών και προς την δύση η συνοικία Καλύβια.

Στο βόρειο μέρος οι Προνιάτες, οι μεγαλύτεροι αγάδες, έχουν κτίσει στο «τούρκικο» δύο συνοικισμούς για τους υπηρέτες χριστιανούς ραγιάδες τους: τον άη Νικόλα και τα Σεμέτια (σεμέτι= τιμάριο, τσιφλίκι) που μετονομάσθηκαν Αϊ Δονάτος. Ο συνοικισμός «Σεμέτια» επειδή κάηκε το 1943 από τους Γερμανούς, ξανακτίσθηκε το 1948, λίγο παρακάτω από την θέση που βρισκόταν. Οι κάτοικοί τους μαζώματα από διάφορα χριστιανικά χωριά ασχολούνταν στα κτήματα των αγάδων και ήταν αποκλειστικά ισόβιοι σκλάβοι στην υπηρεσία τους.

Πυκνά τα σπίτια της αγοράς (όπου υπήρχε και το τζαμί και γκρεμίστηκε το 1946 ) και τα γύφτικα. Δρόμοι στενοί, στενά σοκάκια, λιθόστρωτα θυμίζει τουρκόπολη. Στο μέσον διέρχονταν βρώμικος χείμαρρος  ο οποίος το 1955 και ύστερα καλύφθηκε. Επίσης, επί του κεντρικού δρόμου της πόλης υπήρχε κτίριο νοσοκομείου, αγροτικής τράπεζας και πυροβολείο που γκρεμίστηκαν το 1972 καθώς και το μεγαλοπρεπή κτίριο της μητρόπολης που γκρεμίστηκε το 1975. Το 1987 δημιουργήθηκε κέντρο υγείας σε άλλη θέση .

Στην Παραμυθία οι βρύσες ήταν γύρω στις 30 αλλά είχε και 3 υδραγωγεία. Ένα προμήθευε τα υψηλότερα κτίρια με νερό από την πηγή Γκουγκού, το άλλο τις μεσαίες συνοικίες από την Μεγάλη βρύση, και το τελευταίο από την πηγή του Καρακαμισίου  προμηθεύει νερό στην αγορά και την κάτω πόλη.

Όσον αφορά την μορφή των σπιτιών της παλιάς Παραμυθιάς , αυτά ήταν σκούρα και πέτρινα κατά κύριο λόγο τουρκικής αρχιτεκτονικής. Οι δρόμοι είναι στενοί, σοκάκια και καλντερίμια με ενδιάμεσες καμάρες είναι το χαρακτηριστικό τους. Δεν ήταν λίγα τα χάνια όπου ξεκουράζονταν οι ταξιδιώτες, κυρίως αυτοί προς τα Ιωάννινα . Από όλα αυτά δεν έχει απομείνει σήμερα σχεδόν τίποτα. Τα παλιά τούρκικα σπίτια έχουν γκρεμιστεί και την θέση τους έχουν πάρει σύγχρονα σπίτια, ενώ οι πλακόστρωτοι δρόμοι έχουν ασφαλτοστρωθεί αλλά παραμένουν στενοί γεγονός που δημιουργεί έντονο κυκλοφοριακό πρόβλημα. Το 1994 τέθηκε σε λειτουργία ένας νέος περιφερειακός δρόμος ώστε να αποφεύγεται η  κίνηση στο εσωτερικό και στο κέντρο της πόλης όπου οι δρόμοι είναι στενοί.

Όσον αφορά την αγορά της Παραμυθίας, δύο είναι οι κύριοι δρόμοι όπου είναι συγκεντρωμένα όλα τα εμπορικά καταστήματα. Ο δρόμος Γαλατά – πλατεία Μιχαήλ Παραμυθιώτη–49 Προκρίτων και ο δρόμος Μιχαήλ Παραμυθιώτη–Καρακαμίσι. Τα μαγαζιά είναι ισόγεια και δέχονται κάθε Σάββατο, όπου είναι η μέρα της εβδομαδιαίας αγοράς, πλήθος αγοραπωλητών, δεδομένου ότι η Παραμυθία βρίσκεται στο κέντρο του νομού και σε σταυροδρόμι και έχει γύρω πολλά χωρία με τα οποία συναλλάσσεται.

Το μεγαλύτερο παζάρι (αγορά) γίνεται το Σάββατο του Λαζάρου, την Μεγάλη Πέμπτη, την παραμονή του Δεκαπενταύγουστου και τον Λάμποβο (εμποροπανήγυρη), που ορίζεται την πρώτη Κυριακή του Οκτώμβρη. Ο Λάμποβος (η εμποροπανήγυρη) μεταφέρθηκε από τον Λάμποβο, χωρίο της βορείου ηπείρου, γι’αυτό φέρει το όνομά του. Λέγεται ότι είχε συσταθεί εκεί από τον Μεγάλο Ιουστινιανό ( 6^ο αιώνα μ.Χ. ).   

*βιβλιογραφική πηγή