Makaleler 1

DERLEYENLER Mumtaz’er Turkone - Tuncay Onder

Iletisim Yayinlari 266 sayfa

Bu kitap sivil toplum kavrami,Osmanli’dan gunumuze ulkemizdeki sivil toplum olusumlari bunlarin sonuclari ile ilgili yazarin makaleleri ile birlikte din ve devlet sosyolojisi konusundaki soylesilerinden olusmustur.Diger bir bolumde ise Ataturk’un fikir yapisi, Ataturkculuk, Turk devrimi ve Tanzimat Turkiyesi’nden bahsetmektedir.

Kitap makale ve soylesi tarzinda hazirlanmistir.

Turkiye’deki sivil toplum hareketlerinin ve orgutlerinin Turk toplumuna ve devlet yapisina olan etkileri,Ataturkculugun pozitivizmden etkilenisi, yaptigi reformlarin kalici olma nedenleri kitabin onemli hususlaridir.

Yazar eserinde sosyolojik kaliplari kullanmis,arsiv agirlikli calismis ve tarihsel verileri malzeme olarak kullanmistir.

SOSYAL YAPI,SIYASAL KULTUR VE SIVIL TOPLUM:

Batinin yakin tarih belirleyicilerinden biri de feodalizm olmustur.Feodalizm,zayif bir kral ve asayisi saglayan asiller sinifindan meydana gelen bir yonetim bicimidir.Sehirlerdeki ticari gelisme feodalizme buyuk bir darbe vurmus,esnaf ve tuccarlar arasinda orgutlenmeler meydana gelmistir.Bu sivil toplum orgutleri kendi yargi organlarini olusturmus,ulkenin yonetiminde ve savunmasinda kralla beraber egemen olmak istemislerdir.

17-18.yy’larda elde edilen hurriyetler kamu hayatinda cok onemli gorulmustur.Toplumun ve kamunun siyasilerin sultasindan kurtularak idareye yon vermesi bir dusunce olarak kabul edilmistir.

Toplumdaki cikarlar sistemini duzenleyen bitaraf bir guce ihtiyac vardir.Bu nedenle insanligin gelisiminde, toplumsal evreler icinde sivil toplumla beraber devlet orgutlenmesi yer almaktadir.Sivil toplum kavrami: kazanc, sahsi mutluluk,kisi statusunun korunmasi gibi hayat kesitlerinin toplu olarak yasanma seklinin ifadesidir.Bu kollektif seklin olusmasi devlet denen mekanizma tarafindan saglanir.

Sivil toplum orgutleri,devleti yonlendirmek ve istibdati onlemek icin sik sik isyanlarda bulunmuslardir.Ozgurluklerin kisitlanip haklarinin gasp edildigi ve halkin ezildigi durumlarda bu orgutler toplumsal hareketlere yon vermislerdir.Bu nedenle ortacagda batida,Osmanli’da ve Ronesans’da hep toplumsal bilinc nedeniyle isyanlar ve hak arayislari ortaya cikmistir.

TURKIYE’DE SIVIL TOPLUM :

Yazara gore Osmanli’da,sivil toplum sekillenmesi eksik kalmis fakat sivil toplum rolunu batidaki sekliyle andiran,seriatin yaninda orf-i sultani denen padisahin kanun koyma yetkisi almistir.

Osmanli’da yapili ve organize bir cemaat mevcuttur.Bu cemaatin ayni zamanda iktisadi ve hukuki bir sistemi vardir.Fakat otorite,cemaatte degil devletin yetkisi altindadir.Batidaki kilise-sekuler guc,feodalite-burjuva gibi kutuplasmalarin yerine Osmanli’da bu catismalar cemaat-devlet arasinda odaklanmistir.

ISLAM VE UMMET :

Muslumanlar baslangic devirlerinde Peygamber Efendimiz etrafinda kumelenmis mu’minler cemaati seklinde tesekkul etmistir.Hristiyanligin tersine siyaseti birinci faaliyet alani olarak gormuslerdir.Peygamber Efendimiz,dini konulara oldugu kadar siyasi konulara da deginmektedir.Yerine halife olacak kimseler dini yonunu vazife olarak yuklendikleri gibi siyasi yonunu de vazife alani olarak gormuslerdir.Islamiyette,kiliseye tekabul edecek bir ruhbanlar sinifi olusmadi.Fakat islamiyetin ilk yillarinda bir islami aydin tabaka olusmustur.

Osmanli’da bu aydin tabaka ulema sinifi idi.Bu ulema sinifi halkin cikarlarini etkin bir sekilde gozetiyordu.Netice olarak,Osmanlilarda sivil toplum ogeleri gorulmustur.Seriatin garantiledigi bir ozel mulkiyet alani mevcuttur.Genel-ozel hayat haklari “orf-i sultani” kanunlariyla mahrumiyetten korunmustur.

BUROKRATIN MODERNLESMESI :

19.yy’da mirasa dayanan padisah kokenli burokrasi yerini Sultan Abdulhamit’le gelen surecte yerini yavas yavas akilci burokrasiye birakmistir.

Genc burokratlar ve askerler yuksek ogretim-yonetim kurumlarina yetenekli degil sultana bagli olan ve padisaha yakin olanlarin getirildigini iddia etmislerdir.Bu nedenle uluscu ve sivil devletin kurulmasini ve siyasilerin sultasindan kurtulmayi istemislerdir.

Cumhuriyet doneminde ise,burokrat sinifi ile koylu sinifi ozdeslesme konusunda yetersiz kaldi.Her ne kadar koy enstituleri kurulsa da koyluleri harekete gecirecek toplumsal sivil orgutlenmeler saglanamadi.

TURKIYE’DE TOPLUMSAL SINIF VE SINIF BILINCI :

Eski Turk topluluklarinda basta bir han yada asiret baskani, altinda aristokrat sinifi onun altinda da alt siniflar yada halk yer almaktadir.Boylece toplum soylu ve halk sinifi olarak ikiye ayrilmaktadir.Basari,soylu sinifa gecis icin gerekli olan en temel vasiftir.

Turk topluluklarinda tabakalasma ve siniflara ayrilmada etkili olan ogelerden biri de mesleki tabakalasmadir.Saygin ve populer bir ise sahip olmak toplumda saygin bir zumreden olmayi saglar.

OSMANLI’DA SINIF BILINCI :

Yonetici sinifin ogeleri arasinda (timar sipahileri/kul yoneticiler:yerel esnaf/asker) mucadele ve ayrimlar meydana gelmistir.Esnaf,Osmanli Imparatorlugu’nda onemli bir statude idi.Loncalar halinde orgutlenmeler yapan esnaf, zaman zaman etkili isyan hareketlerinde bulunmustur.Sonucta esnaf , cekirdek olarak toplumsal sinif olusturuyordu.

SERIF MARDIN ILE DIN VE DEVLET KONUSUNDA SOYLESI :

Bu bolumde Serif Mardin’e ,Osmanli Imparatorlugunun toplumsal yapisinin durumu,sivil toplum ogeleri ve orgutlenmesi,ulema-vakif-tekke iliskisi(medresedeki ulema ile halk icindeki tekkelerde yetismis alimler arasinda yetisme farklari ve bunlarin devlet ve halk uzerine olan etkileri ), islami mezhep ve cemaatlerin tesekkulu ve din ve ideoloji kitabi ile ilgili konularda sorular sorulmaktadir.

ATATURK VE TURK DEVRIMI :

Yazar bu bolumde Osmanli’nin uc onemli sorununa Ataturk’un getirdigi cozumleri ele aliyor.

1.Geleneksel fikir yapisinin Osmanli aydinlarinin dusunce yapisina etkisi ve bu neticenin gelisme yapimiza olan menfi tesirleri

2.Osmanli’da iktisadi faaliyetler

3.Turkiye’de hurriyet kavraminin yanlis anlasilmasindan bahsedilmistir.

1-Turk toplum anlayisinda hakim olan dusunce insanin kendi mukadderatina hakim olamayacagidir.Ataturk, davranislarinda sebat,umit,iyimserlik gostermis ve insanin cevresine hakimiyet kurabilecegi fikrini toplumda olusturmaya calismistir.Osmanlida padisah ve vezirler yapilan islerde insanin iradesinin cok etkili olmadigini dusunuyorlardi.Bu nedenle ordu savasa giderken techizat ve hazirlik yapilmadan manevi gucle dusmana karsi koyulabilecegine inaniyorlardi.Bu dusunceye varilmasinda ulemanin zayiflamasi ve ilmin ikinci plana atilmasi etkili oldu.

Yazara gore 19.asir boyunca muesseselerde oldugu kadar yonetimdeki fikir yapisi da gah ser’i, gah akil devleti olarak zitlik gostermeye devam etmistir.Iste Ataturk, bati dusuncesinin esasinda yatan kendi cevresine hakim insan gorusunu kabul etmekle bu ikilige son verdi.

2-Osmanli Imparatorlugu’nun gelirlerinin kurumasi ve devletin fakirlesmesidir.Osmanli Imparatorlugu,19.asirda dunyada gelisme gosteren kapitalizme istirak etmemistir.Avrupada ticaret gelisirken buyuk ticari orgutler tesekkul ederken ticari muesseseler ortadan kalkmistir.Bu donemde Osmanli Imparatorlugu’nda iktisadi faaliyet konusunda hakim zihniyet verimi attirmak degil kilicin hakkiyla yani gazayla yeni gelir kanaklari elde etmek olmustur.Bati ise Osmanli Imparatorlugu’na mallarini satarak ve karsiliginda ucuz hammadde alarak, onu bir pazar olarak goruyordu.Bu nedenle Osmanlinin karsilastigi bu durum karsisinda iki yonde gelismeye ihtiyaci vardi:

a)Batinin iktisadi nufuz etme politikasina karsi tedbirler almak.

b)Ferdin iktisadi faaliyetlerde aktif olarak yer almasidir.

Ataturk’un, iktisadi hayata getirdigi yenilikler hem devleti kuvvetlendirmis, hem de Turk insanini verimli kilmistir.

3-Hurriyet kavrami yanlis anlasilmistir.Yeni Osmanlilar tarafindan biraz romantik havada anlasilmasina ragmen sosyal bir muhtevaya deginmistir.Resit Pasa’nin onderligini yaptigi Tanzimat devlet adamlarinin seckinler zumresi kurdugunu soylemisler.Bu zumrenin baskisindan kurtulmak ve bir secilmis meclisi olusturmak manasinda hurriyet kavramini kullanmislardir. Ittihat ve Terakki partisi zamaninda hurriyet kavrami yavas yavas halkciliga kaymistir.Fakat yine de batidaki sahsi hurriyetin teminati manasinda olusmamistir.Ataturk’un hurriyetin Batidaki sekliyle yerlesmesi icin basvurdugu yol, batinin ferdi gaye bilen hukuk standartlarini saglayan kanunlari cikarmasidir.

ATATURKCULUGUN KOKENLERI :

Ataturkculugun Osmanli yapisinin yerine getirmeyi dusundugu Bati tarzindaki sistemler :

1.Osmanli monarsidir.Ulkenin siyasal kaynagi padisah ve sulalesidir.Yeni sistemde padisahlik kaldirilacak yerine cumhuriyet getirilecektir.Sahsa bagli sistem yerine yasalara bagli rejim gelecektir.

2.Osmanli’nin temel felsefesi halkin idareye katilmasi degil yerine seckinler ve egitim gormuslerin soz sahibi olmasidir.Ataturk’e gore ulemanin halka onderligi olamaz .Sinif ayriligi kabul edilemez.

3-Din adamlari devlet idaresine,egitime,yargiya hakim durumda idi.Ataturkculuge gore bu birimler ser’i kanunlardan ayrilmalidir.

4-Osmanli Imparatorlugu iktisadi sahadaki gerilemesine karsin Ataturkculuk, fertlerin kaynaklara mudahalesini kuvvetlendirmistir.

ATATURK VE POZITIVIST DUSUNCE :

Ataturk, kendi sisteminin temel diregi olarak bilimi kabul etmis, uygarliga ancak bilimin onderliginde ulasilabilecegini savunmustur.Ataturk’un pozitivizmden etkilenen diger bir gorusu de toplumsal mekanizmanin Allah’tan gelen bir duzenleme sonucu olmadigi ve tabiat kanunlarina dogrudan bagli olarak meydana geldigidir.

Ataturk,bilimi tek arac olarak gormeyi Batililigin en onemli ozelligi saymakta,dini(islamiyeti) bir arac, hedefe ulastirici bir yontem olarak kabul etmeyip reddetmektedir.

Tanzimatta yapilan laik icraatlarindan bazilari da Egitim, Rustiye, Idadiye gibi Bati modellerine gore kurulmus okullarin ulemanin tekelinden kurtulmasi , sivil idareci sinifin kurulmasi ve seriatin hukmunun son derece azalmis olmasidir .Bu durum Ataturkculugun etkili bir sekilde icraatlarini gerceklestirmesine zemin hazirlamistir.

Ataturkculuk, ulema-dini zumrenin yol gostericiliginin yerine isbirligi ahlakinin Turk Milliyetciligi ile birlesmesini saglamistir.

Ataturk reform hareketi suresince dort sosyal veri uzerinde durmustur:

1-Kisilerin otoritesi uzerine kurulu onur anlayisi yerine kanun ve yasalara bagli onur anlayisi.

2-Evrenin duzenini anlamada dinden pozitif-akli anlayisa gecme.

3-Avam-havas ayriligindan olusan topluluk yerine halkci bir topluluk olusturmak.

4-Bir ummet toplumundan bir ulus devletine gecis.

TANZIMATLA GELEN YENI GORUSLER :

Tanzimattan once devleti kurtarma cabalari sadece Osmanli askeri gucunu yenilestirme biciminde anlasilmistir.Tanzimattan sonra bu anlayisa idari,hukuki,iktisadi yapida reforma gitme dusuncesi de eklenmistir. Tanzimatla birlikte 1836-1876 yillari arasinda ulemanin yargi mekanizmasini bulundurmasi engellenmis, karma bir hukuk sistemi ve yeni bir yargi sistemi olusturulmustur.Sivil hukuk okulu acilmis,yargic sinifi yetistirilmis ve egitim sistemi ulema etkisinden tecrit edilmistir.

YENI BIR ONUR ANLAYISI :

Tanzimattan onceki anlayista hukumdar kendi sistemini percinlemek icin yasal kurumlardan cok insan iliskilerini kullanir.Yuksek memur ve vezirleri verdigi nimetlerle kendisine baglamaktadir.Bu sayede devlet mekanizmasinda sahislardaki onur anlayisi ve guvence kanunla degil, padisaha intisab ve vefa ile olculur olmaktadir.

Tanzimatla yeni bir onur anlayisi meydana gelmistir.Gulhane hatt-i humayunu ile kisi haklari, yasama, mulkiyet, onur anlayisi duzenleyici yasalarla korunmustur.

MILLIYETCILIK AKIMI VE ISLAMCILIK :

Ruslar,milliyetcilik akiminin etkisinde kalarak Pan-Slavizim dusuncesiyle butun Slavlari biraraya toplamislardir.Oysa Osmanlilarda musluman oldugu halde degisik irklara mensup cok cesitli milletler vardi.Bu mozayigi korumanin en onemli yolu muslumanlari ummet ve muslumanlik dusuncesi etrafinda;Osmanli Imparatorlugu catisi altinda toplamakti.

ALI PASA VE HURRIYET :

Ali ve Fuat Pasalar Turkiye’ye onemli hizmetleri olan sadrazamlardir.Fakat Ali Pasa hurriyet aleyhtarligi ile bilinmektedir.Bu nedenle Genc Osmanlilar tarafindan surekli elestirilmis keyfi ve istibdati uygulamalariyla Avrupaya kacan bircok Osmanli aydini olmustur.O’na gore, insanlarin icraati serbest birakildiginda ne yapacaklari kestirilemez.Mesruti bir rejim tesis edildiginde butun milletler Osmanli’dan ayrilmaya karar verirler dusuncesindedir.Bu nedenle otoriter rejim tesis etmeye calismistir.

YENI OSMANLILAR :

Abdulaziz doneminde hukum suren istibdattan sikayet etmekle biraraya gelen insanlarin hurriyetci bir anlayisla olusturduklari bir guruptur.Aslinda sikayetleri Abdulaziz’den degil O’nu kukla gibi yoneten Ali Pasa’nin istibdati yonetiminedir.

Sonuc olarak,Tanzimatla baslayan ilmiyye, yonetim, egitim, askeri organlarda ser’i etkiden ve ulemanin tekelinden kurtulma sureci kanunlarla belirlenip yeni bir onur, yasama ve esitlik anlayisi olusmustur.Bu olusan degisikliklere,Ataturk devrimiyle cok onemli reformlar eklenmis; Ataturkculuk felsefesiyle ( pozitif bilimin rehberliginde bir hayat anlayisi ve laik devlet olusumu ) nihai seklini almistir.