การผสมวงดนตรีไทย

เครื่องดนตรีหรือเครื่องดีดสีตีเป่า ของไทยที่นิยมเล่นกันมาแต่โบราณนั้น บางอย่างก็นำมาใช่เล่นเดี่ยว (คือ บรรเลงคนเดียว)เช่น ซอและขลุ่ย แต่หลายอย่างใช้ในการเล่นผสมวง(คือเล่นรวมกันหลายคนและหลายเครื่อง) การเล่นผสมวงก็ผสมหลายอย่างหลายชนิด ต่อมาการจัดเครื่องดนตรีเข้าผสมวงและวิธีเล่นได้วิวัฒนาการมาโดยลำดับ แต่การเล่นผสมวงนั้นข้อสำคัญอยู่ที่การปรับเสียงของเครื่องดนตรีแต่ละชิ้นให้เสียงประสานกลมกลืนเข้ากัน เกิดเป็นเสียงดนตรีที่ไพเราะ มิใช่ต้องการแต่ให้มีคนเล่นมากและเกิดเสียงดังอึกทึกครึกโครม ฟันแล้วหนวกหูใม่เป็นเสียงเพลง และฟังไม่ไพเราะการเล่นผสมวงของดนตรีหรือเครื่องดีดสีตีเป่าของไทยแต่โบราณ

(๑) วงมโหรี
(๒) วงปี่พาทย์
(๓) วงเครื่องสาย

วงมโหรี

มโหรี ที่กล่าวถึงในกฎมนเทียรบาลสมัยกรุงศรีอยุธยานั้น จะผสมวงกันอย่างไร ? ใช้เครื่องดนตรีอะไรบ้าง มิได้ระบุถึงไว้ แต่สมเด็จ ฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพได้ทรงอธิบายไว้ใน "เรื่องตำนานเครื่องมโหรี" ว่า "เครื่องดีดสี ซึ่งมาคิดประดิษฐ์ขึ้น เรียกว่า มโหรี นั้น ……เดิมก็เป็นของผู้ชายเล่น แต่ต่อมาเกิดชอบฟังมโหรีกันแพร่หลาย ผู้มีบรรดาศักดิ์ซึ่งมีบริวารมากจึงมักหัดผู้หญิงเป็นมโหรี ๆ ก็กลายเป็นของผู้หญิงเล่นมาแต่ครั้งกรุงศรีอยุธยายังเป็นราชธานี"

วงมโหรี ชั้นเดิม ( ๔ คน )
สมเด็จ ฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงประทานอธิบายไว้ว่า "มโหรีชั้นเดิม วงหนึ่งคนเล่นเพียง ๔ คน เป็นคนขับร้องลำนำและตำกรับพวงให้จังหวะเอง คน ๑ สีซอสามสายประสานเสียง คน ๑ ดีดกระจับปี่ ให้ลำนำ คน ๑ ตีทับประสานจังหวะกับลำนำ คน ๑ " แล้วทรงประทานอธิบายต่อไปว่า "มโหรีทั้ง ๔ สิ่งที่พรรณนามานี้ พึงสังเกตเห็นได้ว่ามิใช่อื่น คือเอาเครื่องบรรเลงพิณกับเครื่องขับไม้มารวมกันนั่นเอง เป็นแต่ใช้ดีดกระจับปี่แทนพิณ ตีทับแทนไกวบัณเฑาะว์ และเติมกรับพวงสำหรับให้จังหวะเข้าอีกอย่างหนึ่ง" เช่นที่กล่าวถึงในพระราชนิพนธ์บทละคอนอิเหนา (เล่ม ๒ หน้า ๓๓๑ ) ว่า "ทรงสดับขับไม้มโหรี ซอสีส่งเสียงจำเรียงราย "

วงมโหรี ชั้นต่อมา ( ๕ คน)
ได้พบ "คำโคลง " บทหนึ่ง ในหนังสือจินดามณี (เล่ม ๑ - ๒ หน้า ๔๕ ) พรรณนาถึงวงมโหรีไว้ว่า

   
 นางขับขานเสียงแจ้ว   	                พึงใจ
 ตามเพลงกลอนกลใน		ภาพพร้อง
 มโหรีบรรเลงไฉน		ซอพาทย์

พิจารณาตามโคลงทบนี้ วงมโหรีมีคนเล่น ๕ คน คือ นางขับร้อง (คงตีกรับด้วย) คน ๑ เป่าปี่ หรือขลุ่ย คน ๑ สีซอสามสาย คน ๑ ตีทับ คน ๑ ดีดกระจับปี่ คน ๑ คำ "ปี่ไฉน" ในโคลงบทนี้ไม่จำเป็นต้องเป็นปี่ไฉนจริง ๆ เพราะคำ "ไฉน" บางครั้งก็กล่าวหมายถึงปี่หรือเครื่องเป่า จึงอาจเป็นเครื่องเป่าชนิดใด ๆ เช่น ขลุ่ยก็ได้ เช่นที่กล่าวถึงในบทละคอนเรื่องนางมโนห์ราครั้งกรุงเก่า ว่า "เสมือนปี่ไฉนในบุรี เสมือนเสียงมโหรีเพราะวังเวง" หรือที่กล่าวถึงในพระราชนิพนธ์บทละคอนอิเหนาว่า "ไพเราะเพียงดนตรีปี่ไฉน" อาจหมายถึงขลุ่ยนั่นเองก็ได้ เพราะเมื่อผสมวง ๖ คน ก็ใช้ชุ่ย ดังจะกล่าวถึงข้างหน้า โคลงบทนี้ อาจพรรณนาถึงวงมโหรีตั้งแต่รัชสมัยสมเด็จพระเอกาทศรถ (พ.ศ. ๒๑๔๘ -๒๑๖๓ ) หรือก่อนหน้านั้น ลงมาจนถึงรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช(พ.ศ. ๒๑๙๙ - ๒๒๓๑ ) ซึ่งเป็นสมัยที่พระโหราธิบดีแต่งคัมภีร์จินดามณีนี้ ทูลเกล้า ฯถวาย ก็ได้

วงมโหรี ๖ คน สมเด็จ ฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงประทานอธิบายต่อไปว่า "ตั้งแต่มโหรีผู้หญิงเกิดมีขึ้น ก็เห็นจะชอบเล่นกันแพร่หลาย จึงเกิดเป็นเหตุให้มีผู้คิดเพิ่มเติมเครื่องมโหรีขึ้นโดยลำดับมา เครื่องมโหรีที่เพิ่มเติมขึ้นเมื่อครั้งกรุงศรีอยุธยายังเป็นราชธานี (สังเกตตามที่ปรากฎในภาพเขียนแต่สมัยนั้น) คือ รำมะนา สำหรับตีประกอบกับทับ อย่าง ๑ ชลุ่ยสำหรับเป่าให้ลำนำ อย่าง ๑ มโหรี วงหนึ่ง จึงกลายเป็น ๖ คน " ถ้าคำ "ปี่ไฉน" ในบทโคลงข้างต้นหมายถึงขลุ่ย ก็เพิ่มแต่ทับอย่างเดียว ภาพเขียนสมัยรัชกาลที่ ๑ ที่ฝาผนังด้านตะวันตกในพระที่นั่งพุทไธสวรรย์ ในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระนคร เขียนรูปวงมโหรีหญิงมีคนเล่น ๖ คน ภาพเขียนดังกล่าวนี้ หรือเขียนตามที่ยังมีบางวงนิยมเล่นอยู่ในสมัยนั้น ตามแบบครั้งกรุงศรีอยุธยา

วงมโหรี ๑๐ คน แต่ที่บานตู้ไม้ลายจำหลัก เรื่องภูริทัตตชาดก สมัยกรุงศรีอยุธยา (อยู่ในหอสมุดแห่งชาติ) มีคนเป่าขลุ่ย ๒ คน และมีฆ้องวงอีก ๑ วงด้วย ฆ้องวงนี่กระมังที่ภายหลังปี่พาทย์นำเอาไปผมวงในวงปี่พาทย์เครื่องคู่และยังเรียกกันว่า "ฆ้องมโหรี" เป็นพยานอยู่ เพราะฉะนั้น วงมโหรีตอนปลายสมัยกรุงศรีอยุธยาอาจมีคนเล่นผสมวงถึง ๙ คน เช่นภาพเขียนสีที่ผนังวิหารพระนอนตรงเบื้องพระเศียรพระพุทธไสยาศ ในวัดพระเชตุพน หรือ ๑๐ คน ก็ได้ เช่นที่กล่าวถึงเครื่องเล่นผสมวงไว้ใน "เพลงยาวไหว้ครูมโหรี" ครั้งกรุงศรีอยุธยา คำว่า "ซอ" ที่กล่าวถึงตลอดมา หมายถึง ซอสามสาย และพึงสังเกตว่าวงมโหรี ในสมัยกรุงศรีอยุธยายังไม่มี ซออู้ ซอด้วง และจะเข้ เข้าเล่นผสมวง สมัยกรุงธนบุรี ปรากฎในหมายรับสั่งงานสมโภชพระแก้วมรกต ระบุมโหรีไทย มโหรีแขก มโหรีจีน มโหรีเขมร มโหรีญวน และมโหรีฝรั่ง ไว้รวมหลายวงจะมีลักษณะวงเครื่องบรรเลงเป็นอย่างไรไม่ทราบ แต่กล่าวถึงมโหรีไทยว่า "หมื่นราชาราช มโหรีไทย ชาย ๒ หญิง ๔ " ถ้าเช่นนั้น วงมโหรีไทยสมัยกรุงธนบุรีคงเล่น ๖ คน ตามแบบสมัยกรุงศรีอยุธยา ถ้ามิใช่เพราะเป็นเวลาหาศิลปินได้ยาก ก็แสดงว่า มีชายหญิงเล่นรวมวงกัน

วงมโหรี สมัยปัจจุบัน วงมโหรีที่นิยมใช้บรรเลงกันอยู่ในปัจจุบัน เห็นได้ว่า รวมเอาเครื่องดีดสี เช่น ซอ จะเข้ และเครื่องตีเป่า เช่น ระนาด ฆ้อง โทน รำมะนาด ฉิ่ง ฉาบ และขลุ่ย เข้าผสมวง แต่ย่อขนาดเครื่องตีบางอย่าง เช่น ระนาด และฆ้องวง ให้เล็กลง ปรับเครื่องตีเป่าที่ผสมวงให้เสียงประสานกลมกลืนกันกับเครื่องดีดสี และเล่นรวมวงกันได้ทั้งศิลปินชายหญิง กำหดวงตามจำนวนศิลปินและเครื่องดนตรีที่รวมผสมวงเป็น ๓ ขนาด เรียกชื่อวงตามจำนวนเครื่องและศิลปิน ดังนี้
(ก)วงมโหรีเครื่องเล็ก ประกอบด้วยเครื่องบรรเลง ดังนี้

๑. ซอสามสาย	๑ คัน
๒. ซอด้วง	๑ คัน
๓. ซออู้	๑ คัน
๔. จะเข้	๑ ตัว
๕. ขลุ่ยเพียงออ	๑ เลา
๖. ระนาดเอก	๑ ราง
๗. ฆ้องกลาง	๑ วง
๘. โทน	๑วง
๙. รำมะนา	๑ ตัว
๑๐. ฉิ่ง	๑ คู่

(ข) วงมโหรีเครื่องคู่ ประกอบด้วยเครื่องบรรเลง ดังนี้

๑. ซอสามสาย	๑ คัน
๒. ซอสามสายหลิบ	๑ คัน
๓. ซอด้วง	๒ คัน
๔. ซออู้	๒ คัน
๕. จะเข้	๒ ตัว
๖. ขลุ่ยเพียงออ	๑ เลา
๗. ขลุ่ยหลิบ	๑ เลา
๘. ระนาดเอก	๑ ราง
๙. ระนาดทุ้ม	๑ ราง
๑๐. ฆ้องใหญ่	๑ วง
๑๑. ฆ้องเล็ก	๑ วง
๑๒. โทน
๑๓. รำมะนา
๑๔. ฉิ่ง
๑๕. ฉาบเล็ก

(ค) วงมโหรีเครื่องใหญ่

๑. ซอสามสาย	๑ คัน
๒. ซอสามสายหลิบ	๒ คัน
๓. ซอด้วง	๒ คัน
๔. ซออู้	๒ ตัว
๕. จะเข้	๒ ตัว
๖. ขลุ่ยเพียงออ	๑ เลา
๗. ขลุ่ยหลิบ	๑ เลา
๘. ระนาดเอก	๑ ราง
๙. ระนาดเอก	๑ ราง
๑๐. ฆ้องใหญ่	๑ วง
๑๑. ฆ้องเล็ก	๑ วง
๑๒. ระนาดเอกเหล็ก	๑ ราง
๑๓. ระนาดทุ้มเหล็ก	๑ ราง
๑๔. โทน
๑๕. รำมะนา
๑๖. ฉิ่ง
๑๗. ฉาบเล็ก
๑๘. โหม่ง

หลักการของวงมโหรี
จะเห็นได้ว่า วงมโหรี แม้จะมีวิวัฒนาการทางศิลปโดยปรับปรุงทั้งเครื่องดนตรีและวิธีบรรเลง เพื่อให้เกิดเสียงประสานกลมกลืนไพเราะมาโดยลำดับ เช่นนิยมเล่นกันในปัจจุบัน แต่เครื่องดนตรีชิ้นสำคัญของวงมโหรีที่ยังถือเป็นหลักอยู่ตลอดมา ก็คือซอสามสายและทับกับหลักการสำคัญอันเป็นหัวใจของวงมโหรีอีกประการหนึ่ง ก็เห็นจะได้แก่การขับร้อง ดังจะเห็นได้จากคำโคลงในหนังสือจินดามณีที่ว่า "นางขับขานเสียงแจ้ว พึงใจ" และถ้า "(ม)โหรี" มีที่มาของคำและเป็นชื่อของเพลงขับร้องบรรยายถึงเรื่องงานนักขัตฤกษ์โหลี เช่นกล่าวมาข้างต้น สาระสำคัญของวงมโหรี ก็น่าจะอยู่ที่ขับร้องด้วย โดยลักษณะมโหรีเป็นวงดนตรีประเภทบรรเลงขับกล่อม สำหรับฟังเพื่อความบันเทิงเริงรมย์ มิใช่วงบรรเลงที่ใช้ประกอบการแสดงนาฏศิลปโขนละคอนฟ้อนรำ เช่นปี่พาทย์ และมิใช่บรรเลงประกอบในงานพิธี เช่น ขับไม้ ดังที่เรามี "บทขับร้อง" และ "ตำราเพลงมโหรี" เป็นบทร้องของโบราณเหลือเป็นพายานสืบมาเช่น ที่หอสมุดฯ ได้จัดพิมพ์ไว้เมื่อ ๒๔๗๑ เรียกว่า "ประชุมบทมโหรี" และระบุไว้ใน "เพลงยาวตำรามโหรี"ข้างต้นว่า

 ข้าไหว้ครูซอขอคำนับ		ขับบรรสานสายสุหร่ายเรื่อง
มโหรีแรกเริ่มเฉลิมเมือง		บอกเบื้องฉบับบุราณนาน

และใน "เพลงยาวไหว้ครูมโหรี" ก็ระบุถึงเป็นเค้าว่ามีการขับร้องเป็นหลักการสำคัญ ซึ่งกล่าวไว้ว่า

ยอกรกึ่งเกล้าบงกชเกศ		ไหว้ไทเทเวศเป็นใหญ่
อันรอบรู้ครูครอบพิณไชย	สถิตในฉ้อชั้นกามา
ทรงนามชื่อว่าปัญจศีขร		ได้สั่งสอนสานุศิษย์ในแหล่งหล้า
เป็นตำหรับรับร้องสืบมา	ปรากฎเกียรติในแผ่นดินดอน
ช้าขอชลีกรรมคำนับ		ประคนธรรพด้วยใจสโมสร
จะดีดสีขับร้องทำนองกลอน	จงศรีสถาพรทุกประการฯ

หรือที่กล่าวถึงไว้ในพระราชนิพนธ์บทละคอนอิเหนา(เล่ม ๒ หน้า ๓๓๑ ) ก็ระบุถึงซอสามสายและขับร้องเพลงมโหรี เป็นหลักว่า

จึงขึ้นหย่อนลองซอประสานเสียง		สำเนียงนิ้วหนักชักคันสี
ร้องรับขับเพลงมโหรี			ท่วงทีเป็นทำนองโอดพัน

วงปี่พาทย์

วงปี่พาทย์เครื่องใหญ่
วงปี่พาทย์ ของไทยคงมีม่แต่โบราณกาลอย่างน้องก็ตั้งแต่สมัยสุโขทัย แต่ในสมัยนั้นจะใช้เครื่องดนตรีกี่ชิ้น? และเรียกชื่อวงว่าอะไร?ลองติดตามค้นหามาพิจารณากันดู ได้พบคำจารึกกล่าวถึงการรื่นเริงสนุกสนานหลังจากงานทอดกฐิน สมัยกรุงสุโขทัยในรัชกาลพ่อยุนรามคำแหง กล่าวไว้ในศิลาจารึกหลักที่ ๑ ว่า " เมื่อจักเข้ามาเวียงเรียงกันแต่อรัญญิกพู้น เท้าหัวลาน ดํบงคํกลอย ด้วยเสียง พิณเสียงเลื่อนเสียงขับ" จะแปลความหามายว่า "เสียงประโคมดังครึกครื้นรื่นเริงสนุกสนานด้วยเสียงพาทย เสียง พิณ และเสียงเลื่อนเสียงขับ" ได้หรือไม่? อย่างไรก็ตาม คำจารึกวรรคนี้พอจะแยกเสียงบรรเลงออกได้ ๔ ชนิด คือเสียงพาทย ๑ เสียงพิณ ๑ เสียงเลื่อน ๑ เสียงขับ ๑ ขอกล่าวถึงเสียงพาทยและเสียงพิณก่อน เพราะในศิลาจารึกและในหนังสือโบราณ เช่น เตภูมิกถา สมัยกรุงสุโขทัย มักกล่าวคำควบกันเสมอ เช่น "เสียงพาทย์แลพิณ ฆ้องกลองแตรสังข์กังสดาล" และ "เสียงพาทย์ เสียงพิณ แตรสังข์ทั้งหลาย"

วงปีพาทย์ผสม
การผสมวงปี่พาทย์
สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ทรงวินิจฉัยไว้ว่า "ระบอบเครื่องปัญจดุริยางค์ซึ่งมาทางบาลี เมื่อเอาเข้าปรับกับเครื่อง(ปี่พาทย์)ของเรา ก็เห็นเข้ากับปัญจดุริยางค์(ของอินเดีย) ทุกอย่างไป อาตตะ ได้แก่ โทน รำมะนา วิตตะ ได้แก่ กลองทัด กลองละคอนชาตรี, อาตตะ-วิตตะ ได้แก่ ตะโพน เปิงมาว สองหน้า, ฆนะ ได้แก่ ฆ้อง ระนาด ฉิ่ง ฉับ สุสิระ ได้แก่ ปี่ ขลุ่ย"

๑. ระนาดเอก (ตีด้วยไม้นวม)
๒. ระนาดทุ้มไม้
๓. ระนาดทุ้มเหล็ก
๔. ฆ้องวงใหญ่
๕. ซออู้
๖. ขลุ่ย
๗. กลองตะโพน ๒ ลูก (ตั้งหน้าขึ้นตีแทนกลองแขก)
๘. ฆ้องหุ่ย ๗ ลูก (ทำราวแขวนเทียบสูงต่ำเรียงลำดับกัน)
๙. ตะโพน
๑๐. ฉิ่ง

ดูเหมือนว่า แต่นั้นมาในวงการปี่พาทย์ไทย ก็เกิดมีศิลปใหการบรรเลงขึ้นเป็น ๒ อย่าง เรียกกันว่า ปี่พาทย์ไม้แข็ง อย่าง ๑ และ ปี่พาทย์ไม้นวม อย่าง ๑ จะเป็นปี่พาทย์เครืองห้า เครื่องี่ หรือเครื่องใหญ่ ก็ตามถ้าใช้ไม้ตีระนาดเอกชนิดไตีทำแข็งโดยพอกผ้าชุบน้ำ รักตีเข้าผสมวง เรียกว่าปี่พาทย์ไม้แข็ง ถ้าไม้ตีใช้ผ้าพันแล้วถักด้วยเส้นด้ายสลักจนนุ่ม ตีเข้าผสมวง ใช้ขลุ่ยเป่าแทนปี่และบางทีก็ใช้ ซออู้เข้าผสมด้วย เรียกว่า ปี่พาทย์ไม้นวม

วงเครื่องสาย

๑.ซอด้วง ๑คัน
๒.ซออู้๑คัน
๓.จะเข้๑คัน
๔.ขลุ่ยเพียงออ๑เลา
๕.โทน๑ใบ
๖.รำมะนา๑ใบ
๗.ฉิ่ง๑คู่

(ข)วงเครื่องสายวงใหญ่((หรือเครื่องคู่)
ประกอบด้วยเครื่องดนตรีคือ

๑.ซอด้วง	๒คัน
๒.ซออู้	๒คัน
๓.จะเข้	๒คัน
๔.ขลุ่ยเพียงออ	๑เลา
๕.ขลุ่ยหลิบ	๑ เลา
๖.โทน	๑ใบ
๗.รำมะนา	๑ใบ
๘.ฉิ่ง	๑คู่
๙.ฉาบเล็ก	๑คู่

หมายเหตุ-ซออู้ ๒ คันนั้น ใช้เฉพาะวงที่ปรับเสียงให้ประสานและสอดคล้องกันดีแล้ว หากเป็นวงผสมที่มิได้ปรับทำนองเพลงไว้ควรใช้ซออู้คันเดียว