Amm. XIV. 11. 1- 23.
"Vbi curarum abiectis ponderibus aliis tamquam nodum et obicem difficillimum Caesarem connuellere nisu ualido cogitabat; eique deliberanti cum proximis clandestinis colloquiis et nocturnis, qua ui quibusque commentis id fieret, antequam effundentis rebus pertinacius incumberet confidentia, acciri mollioribus scriptis per simulationem tractatus publici nimis urgentis eundem placuerat Gallum, ut auxilio destitutus sine ullo interiret obstaculo. 2. Huic sententiae uersabilium adulatorum refragantibus globis, inter quos erat Arbitio ad insidiandum acer et flagrans et Eusebius tunc praepositus cubiculi effusior ad nocendum, id occurebat Caesare discedente Vrsicinum in oriente perniciose relinquendum, si nullus esset, qui prohibet, altiora meditaturum. 3. Isdemque residui regii accessere spadones, quorum ea tempestate plus habendi cupiditas ultra mortalem modum adolescebat, inter ministeria uitae secretioris per arcanos sussuros nutrimenta fictis criminibus subserentes: qui ponderibus inuidiae grauitoris uirum fortissimum opprimebant subolescere imperio adultos eius filios mussitantes decore corporum fauorabiles et aetate/ per multiplicem armaturae scientiam agilitatemque membrorum inter cotidiana proludia exercitus consulto consilio cognitos; Gallum suopte ingenio trucem/ per suppositos quosdam ad saeua facinora ideo animatum, ut eo digna omnium ordinum detestatione exoso ad magistri equitum liberos principatus insignia transferatur. 4. Cum haec taliaque sollicitas eius aures euerberarent expositas semper eiusmodi rumoribus et patentes, uario animi motu miscente consilia tandem id ut optimum factu elegit: et vrsicinum primum ad se uenire summo cum honore mandauit ea specie, ut pro rerum tunc urgentium captu disponeretur concordi consilio, quibus uirium incrementis Parthicarum gentium arma minantium impetus frangerentur. 5. Et ne quid suspicaretur aduersi uenturus, uicarius eius, dum redit, Prosper missus est comes; acceptisque litteris et copia rei uehiculariae data Mediolanum itineribus properauimus magnis. 6.Restabat, ut Caesar post haec properaret accitus, et abstergendae causa suspicionis sororem suam, eius uxorem, Constantius ad se tandem desideratam uenire multis fictisque blanditiis hortabatur. Quae licet ambigeret metuens saepe cruentum, spe tamen, quod eum lenire poterit ut germanum, profecta, cum Bithyniam introisset, in statione, quae Caenos Gallicanos appelatur, absumpta est ui febrium repetina. Cuius post obitum maritus contemplans/ cecidisse fiduciam, qua se fultum existimabat, anxia cogitatione, quid moliretur, haerebat. 7. Inter res enim impeditas et turdibas ad hoc unum mentem sollicitam dirigebat, quod Constantius cuncta ad suam sententiam conferens nec satisfactionem suscipiet aliquam nec erratis ignoscet, sed, ut erat in propinquitatis perniciem inclinatior, laqueos ei latenter obtendens, si cepisset incautum, morte multaret. 8. Eo necessitatis adductus ultimaque, ni uigilasset, opperiens/ principem locum, si copia patuisset, clam affectabat, sed perfidiam proximorum ratione bifaria uerebatur, qui eum ut truculentum horrebant et leuem quique altiorem Constantii fortunam in discordiis ciuilibus formidabant. 9. Inter has curarum moles immensas imperatoris scripta suscipiebat assidua monentis orantisque, ut ad se ueniret, et mente monstrantis obliqua/ rem publicam nec posse diuidi nec debere, sed pro uiribus quemque ei ferre suppetias fluctuanti nimirum Galliarum indicans uastitatem. 10. Quibus subserebat non adeo uetus exemplum, quod Diocletiano et eius collegae ut apparitores Caesares non resides, sed ultro citroque discurrentes obtemperabant et in Syria Augusti uehiculum irascentis per spatium mille passuum fere pedes antegressus est Galerius purpuratus. 11. Aduenit post multos Scudilo Scutariorum tribunus, uelamento subagrestis ingenii persuasionis opifex callidus. Qui eum adulabili sermone periuriis asmixto solus omnium proficisci pellexit uultu assimulato saepius replicando, quod flagrantibus uotis eum uidere frater cuperet patruelis, quid per imprudentiam gestum est, remissurus ut mitis et clemens participemque eum suae maiestatis asciscet futurum laborum quoque socium, quos Arctoae prouinciae diu fessae poscebant. 12. Utque solent manum iniectantibus fatis hebetari sensus hominum et obtundi, his illecebris ad meliorum exspectationem erectus/ egressuque Antiochia numine laeuo ductante prorsus ire tendebat de fumo, ut prouerbium loquitur uetus, ad flammam; et ingressus Constantinopolim/ tamquam in rebus prosperis et securis editis equestribus ludis capiti Thoracis aurigae coronam imposuit ut uictoris. 13. Quo cognito Constantius ultra mortalem modum exarsit ac, ne quo casu idem Gallus de futuris incertus agitare quaedam conducentia saluti suae per itinera conaretur, remoti sunt omnes de industria milites agentes in ciuitatibus peruiis. 14. Eoque tempore Taurus quaestor ad Armeniam missus confidenter nec appellato eo nec uiso transiuit. Uenere tamen aliqui iussu imperatoris/ administrationum specie diuersarum eundem, ne commouere se posset neue temptaret aliquid occulte, custodituri; inter quos Leontius erat, postea urbi praefectus, ut quaestor et Lucillianus quasi domesticorum comes et Scutariorum tribunus nomine Bainobaudes. 15. Emensis itaque longis interuallis et planis cum Hadrianopolim introisset urbem Haemimontanam, Vscudanam antehac appelatam, fessasque labore diebus duodecim recreans uires comperit Thebaeas legiones in uicinis oppidis hiemantes consortes suos misisse quosdam/ eum, ut remaneret, promissis fidis hortaturos et firmis sui fiducia abunde per stationes locat confines, sed obseruante cura peruigili proximorum nullam uidendi uel audiendi, quae ferebant, furari potuit facultatem. 16. Inde aliis super alias urgentibus litteris exire et decem uehiculis publicis, ut praeceptum est, usus relicto palatio omni praeter paucos tori ministros et mensae, quos auexerat secum, squalore concretus celerare gradum compellebatur adigentibus multis temeritati suae subinde flebiliter imprecatus, quae eum iam despectum et uilem arbitrio subdiderat infimorum. 17. Inter haec tamen per indutias naturae conquiescentis sauciabantur eius sensus circumstridentium terrore laruarum interfectorumque cateruae Domitiano et Montio praeuiis/ correptum eum, ut existimabat in somniis, uncis furialibus obiectabant. 18. Solutus enim corporeis nexibus animus semper uigens motibus indefessis ex cogitationibus subiectis et curis, quae mortalium sollicitant mentes, colligit uisa nocturna, quas phantasias nos appelamus. 19. Pandente itaque uiam fatorum sorte tristissima, qua praestitutum erat eum uita et imperio spoliari, itineribus rectis per mutationem iumentorum emensis/ uenit Poetouionem oppidum Noricorum, ubi reseratae sunt insidiarum latebrae omnes; et Barbatio repente apparuit comes, qui sub eo domesticis praefuit, cum Apodemio agente in rebus milites ducens, quos beneficiis suis oppigneratos elegerat imperator certus nec praemiis nec miseratione ulla posse deflecti. 20. Iamque non umbratis fallaciis res agebatur, sed, qua palatium est extra muros, armatis omne circumdedit. Ingressusque obscuro iam die ablatis regiis indumentis Caesarem tunica texit et paludamento communi eum post haec nihil passurum uelut mandatu principis iurandi crebitate confirmans et "statim", inquit, "exsurge" et inopium carpento priuato impositum ad Histriam duxit prope oppidum Polam, ubi quondam peremptum Constantini filium accepimus Crispum. 21. Et cum ibi seruaretur artissime terrore propinquantis exitii iam praesepultus, accurrit Eusebius cubiculi tunc praepositus/ Pentadiusque notarius et Mallobaudes armaturarum tribunus iussu imperatoris compulsuri eum singillatim docere, quam ob causam quemque aoud Antiochiam necatorum iusserat trucidari. 22. Ad quae Adrasteo pallore perfusus/ hactenus ualuit loqui, quod plerosque incitante coniuge iugulauerit Constantia, ignorans profecto Alexandrum Magnum urgenti matri, ut occideret quendam insontem, et dictitanti spe impetrandi postea, quae uellet, eum se per nouem menses utero portasse praegnantem ita respondisse prudenter: "aliam, parens optima, posce mercedem; hominis enim salus beneficio nullo pensatur." 23. Quo comperto irreuocabili ira princeps percitus et dolore fiduciam omnem fundandae securitatis in eodem posuit abolendo. Et misso Sereniano, quem in crimen maiestatis uocatum praestrigiis quibusdam absolutum esse supra monstrauimus, Pentadio quin etiam notario et Apodemio agente in rebus/ eum capitali supplicio destinauit. Et ita colligatis manibus in modum noxii cuiusdam latronis ceruice abscisa ereptaque uultus et capitis dignitate cadauer est relictum informe paulo superni ante urbibus et prouinciis formidatum".Amm. XV. 5. 3-32.
"... Dynamius quidam actuarius sarcinalium principis iumentorum commendaticis ab eo petierat litteras ad amicos, ut quasi familiaris eiusdem esset notissimus. Hoc impetrato, cum ille nihil suspicans simpliciter praestitisset, seruabat epistulas, ut perniciosum aliquid in tempore moliretur. 4. Memorato itaque duce Gallias ex re publica discursante barbarosque propellente iam sibi diffidentes et trepidantes idem Dynamius inquietius agens ut uersutus et in fallendo exrecitatus fraudem comminiscitur impiam subornatore et conscio, ut iactauere rumores incerti, Lampadio praefecto praetorio et Eusebio ex comite rei priuatae, cui cognomentum erat inditum Mattyocopi, atque Aedesio ex magistro memoriae, quos ad consulatum ut amicos iunctissimosidem curarat rogari praefectus; et peniculo serie litterarum abstersa solaque incolumi relicta subscriptione alter multum a uero illo dissonans superscribitur textus: uelut Siluano rogante uerbis obliquis hortanteque amicos agentes intra palatium uel priuatos, inter quos et Tuscus erat Albinus aliique plures, ut se altiora coeptantem et prope diem loci principalis aditurum...5. hunc fascem ad arbitrium figmenti compositum uitam pulsaturum insontis a Dynamio susceptum praefectus imperatori auide scrutari haec et similia consuento secrete obtulit soli ingressus intimum caperet tempore deinde sperans, ut peruigilem salutis eius custodem..., lectaque consistorio astu callido consarcinata materia tribuni iussi custodiri et de provinciis duci priuati, quorum epistulae nomina designabant. 6. Confestimque iniquitate rei percitus Malarichus Gentilium rector collegis adhibitis strepebat immaniter/ circumueniri homines dicatos imperio per factiones et dolos minime debere proclamans petebatque, ut ipse relictis obsidum loco necessitudinibus suis/ Mallobaude armaturarum tribuno spodente, quod remeabit, uelocius iuberetur ire ducturus Siluanum aggredi nihil tale conatum, quale insidiatores acerrimi concitarunt, uel contra se paria promittente Mallobaudem orabat properare permitti haec, quae ipse pollicitus est, impleturum. 7. Testabatur enim id se procul dubio scire, quod, si qui mitteretur externus, suopte ingenio Siluanus etiam nulla re perterrente timidior composita forte turbabit. 8. Et quamquam utilia moneret et necessaria, uentis tamen loquebatur incassum. Namque Arbitione auctore Apodemius ad eum uocandum cum litteris mittitur, inimicus bonorum omnium diuturnus et grauis. Qui incidentis... cum uenisset in Gallias, dissidens a mandatis, quae proficiscenti sunt data, nec uiso Siluano nec oblatis scriptis, ut ueniret, admonito... remansit ascitoque rationali quasi proscripti iamque necandi magistri peditum clientes et seruos hostili tumore uexabat. 9. Inter haec tamen dum praesentia Siluani speratur et Apodemius quieta perturbat, Dynamius, ut argumento ualidiore impie structorum asseret fidem, compositas litteras his concinentes, quas obtulerat principi per praefectum, ad tribunum miserat fabricae Cremonensis nomine Siluani et Malarichi, a quibus ut arcanorum conscius monebatur parare propere cuncta. 10. Qui cum haec legisset, haerens et ambigens diu, quidnam id esset - nec enim meminerat secum aliquando super negotio ullo interiore hos, quorum litteras acceperat, collocutos - epistulas ipsas per baiulum, qui portarat, iuncto milite ad Malarichum remisit obsecrans, ut doceret aperte, quae vellet, non ita perplexe; nec enim intellexisse firmabat ut subagrestem et simplicem, quid significatum esset obscurius. 11. Haec Malarichus subito nanctus, etiamtum squalens et maestus suamque et popularis Siluani uicem grauiter ingemescens adhibitis Francis, quorum ea tempestate in palatio multitudo florebat, erectius iam loquebatur: tumultuando patefacitis insidiis reserataque iam fallacia, per quam ex confesso salus eorum appetebatur. 12. Hisque cognitis statuit imperator dispicentibus consistorianis et militaribus uniuersis in negotium praeterinquiri. Cumque iudices resedissent, Florentius Nigriniani filius agens tunc pro mogistro officiorum contamplans diligentius scripta apicumque pristinorum quasi quandam umbram repperiens/ animaduertit, ut factum est, priore textu interpolatu longe alia, quam dictarat Siluanus, ex libidine consarcinatae falsitatis ascripta. 13. Proinde fallaciarum nube discussa imperator doctus gesta relatione fideli abrogata potestate praefectum statui sub quaestione praecepit, sed absolutus est enixa conspiratione multorum. Suspensus autem Eusebius ex comite priuatarum se conscio haec dixerat concitata. 14. Aedesius enim minus scisse, quid actum sit, pertinaci infitatione contendens abiit innoxius et ita finito negotio omnes sunt absoluti, quos exhiberi delatio compulit criminosa. Dynamius uero ut praeclaris artibus illustratus cum correctoris dignitate regere iussus est Tuscos... 15. Agens inter haec apud Agrippinam Siluanus assiduisque suorum comperiens nuntiis, quae Apodemius in labem suarum ageret fortunarum, et sciens animum tenerum uersabilis principis timensque, ne trucidaretur absens et indemnatus, in difficultate positus maxima barbaricae se fidei commitere cogitabat. 16. Sed Laniogaiso uetante tunc tribuno, quem, dum militaret candidatus, solum afuisse morituro Constanti supra rettulimus, docenteque Francos, unde oriebatur, interfecturos eum aut accepto praemio prodituros nihil tutum ex praesentibus ratus in consilia cogitabatur extrema et sensim cum principiorum uerticibus erectius collocutus isdemque magnitudine promissae mercedis accensis cultu purpureo a draconum et uexillorum insignibus ad tempus abstracto ad culmen imperiale surrexit. 17. Dumque haec aguntur in Galiis, ad occasum inclinato iam die perfertur Mediolanum insperabilis nuntius aperte Siluanum demonstrans, dum ex magisterio peditum altius nititur, sollicitato exercitu ad augustum culmen euectum. 18. Hac mole casus inopini Constantio icto quasi fulmine fati primates consilio secunda uigilia conuocato properarunt omnes in regiam. Cumque nulli ad eligendum, quid agi deberet, mens suppetere posset aut lingua, summissis uerbis perstringebatur Vrsicini mentio ut consiliis rei bellicae praestantissimi frustraque graui iniuria lacessiti et per admissionum magistrum - ui mos est honoratior - accido eodem ingresso consistorium offertur purpura multo quam antea placidius. Diocletianus enim Augustus omnium primus externo et regio more instituit adorari, cum semper antea ad similitudinem iudicum salutatos principes legerimus. 19. Et qui paulo antea cum insectatione maliuola orientis uorago inuadendaeque summae rei per filios affectator compellabatur, tunc dux prudentissimus et Constantini magnus erat commilito solusque ad extinguendum probis quidem Siluanum ut fortissimum perduellem aut, si secus accidisset, Vrsicinum exulceratum iam penitus aboleri, ne superesset scopulus impendio formidandus. 20. Igitur cum de profectione celeranda disponeretur, propulsationem obiectorum criminum eundem ducem parantem praegressus oratione leni prohibet imperator non id esse memorans tempus, ut controuersa defensio causae susciperetur, cum uicissim restitui in pristinam concordiam partes necessitas subigeret urgentium rerum, antequam cresceret mollienda. 21. Habita igitur deliberatione multiplici potissimum tractabatur, quo commento Siluanus gesta etiamtum imperatorem ignorare existimaret. Probabili argumento firmandam fidem reperto monetur honorificis scriptis, ut accepto Vrsicino succesore cum potestate rediret intacta. 22. Post haec ita digesta protinus iubetur exire tribunis et protectoribus domesticis decem, ut postularat, ad iuuandas necessitates publicas ei coniunctis, inter quos ego quoque eram cum Veriniano collega, residuis omnibus ab imperatore delectis. 23. Iamque eum egressum solum de se metuens quisque per longa spatia deducebat, et quamquam ut bestiarii obiceremur intractabilibus feris, perpendentes tamen hoc bonum habere tristia accidentia, quod in locum suum secunda substituunt, mirabamur illam sententiam Tullianam ex internis ueritatis ipsius promulgatam, quae est talis: "et quamquam optatissimum est perpetuo fortunam quam florentissimam permanere, illa tamen aequalitas uitae non tantum habet sensum, quantum cum ex miseris et perditis rebus ad meliorem statum fortuna reuocatur". 24. Festinamus itaque itineribus magnis, ut ambitiosus magister armorum ante allapsum per Italicos de tyrannide ullum rumorem in suspectis finibus appareret, uerum cursim nos properantes aeria uia quadam anteuolans prodiderat fama et Agrippinam ingressi inuenimus cuncta nostris conatibus altiora. 25. Namque conuena undique multitudine trepide coepta fundante coactisque copiis multis pro statu rei praesentis id aptius uidebatur, ut ad imperatoris nouelli per ludibriosa auspicia uirium accessu firmandi sensum ac uoluntatem dux flexibilis uerteretur, quo uariis assentandi figmentis in mollius uergente securitate nihil metuens hostile deciperetur. 26. Cuius rei finis arduus uidebatur; erat enim cautius obseruandum, ut appetitus opportunitati obtemperarent nec praecurrentes eam nec deserentes. Qui si eluxisset intempestiue, constabat nos omnes sub elogio uno morte multandos. 27. Susceptus tamen idem dux leniter adactusque inclinante negotio ipso ceruices adorare sollemniter anhelantem celsius purpuratum ut spectabilis colebatur et intimus facilitate aditus honoreque mensae regallis adeo antepositus aliis, ut iam secretius de rerum summa consultaretur. 28. Aegre ferebat Siluanus ad consulatum potestateque sublimes elatis indignis se et Vrsicinum solos post exudatos magnos pro re publica labores et crebros ita fuisse despectos, ut ipse quidem per quaestiones familiarium sub disceptatione ignobili crudeliter agitatus commisisse in maiestatem arcesseretur, alter uero ab oriente raptus odiis inimicorum addiceretur; et haec assidue clam querebatur et palam. 29. Terrebat nos tamen, cum dicerentur haec et similia, circumfrementia undique murmura causantis inopiam militis et rapida celeritate ardentis angustias Alpium perrumpere Cottiarum. 30. In hoc aestu mentis ancipiti ad effectum tendens consilium occulta scrutabamus indagine sederatque tandem mutatis prae timore saepe sententiis, ut quaestiis magna industria cautis rei ministris obstricto religionum consecratione colloquio Bracchiati sollicitarentur atque Cornuti fluxioris... ubertate mercedis ad momentum omne uersabiles. 31. Firmato itaque negotio per sequestres quosdam gregarios obscuritate ipsa ad id patrandum idoneos/ praemiorum exspectatione accensus solis ortu iam rutilo subitus armatorum globus erupit atque, ut solet in dubiis rebus, audentior caesis custodibus/ regia penetrata Siluanum extractum aedicula, quo exanimatus confugerat, ad conuenticulum ritus Christiani tendentem densis gladiorum ictibus trucidarant. 32. Ita dux haud exilium meritorum hoc genere oppetit mortis metu calumniarum, quibus factione iniquorum irretitus est absens, ut tueri possit salutem/ ad praesidia progressus extrema".Amm. XV. 8. 1.
" Et haec quidem Romae, ut ostendit textus superior, agebantur. Constantium uero exagitabant assidui nuntii deploratas iam Gallias indicantes nullo renitente ad internecionem barbaris uastantibus uniuersa; aestuansque diu, qua ui propulsaret aerumnas in Italia residens, ut cupiebat, - periculosum enim existimabat se in partem contrudere longe dimotam - repperit tandem consilium rectum et Iulianum patruelem fratrem haud ita dudum ab Achaico tractu accitum etiamtum palliatum in societatem imperii asciscere cogitabat. 2. Id ubi urgente malorum impendentium mole confessus est proximis succumbere tot necessitatibus tamque crebris unum se (quod numquam fecerat) aperte demonstrans, illi in assentationem nimiam eruditi infatuabant hominem nihil esse ita asperum dictitantes, quod praepotens eius uirtus fortunaque tam uicina sideribus non superaret ex more. Addebantque noxarum conscientia stimulante complures deinceps caueri debere Caesaris nomen replicantes gesta sub Gallo. 3. Quis adnitentibus obstinate opponebat se sola regina, incertum migrationem ad longinqua pertimescens, an pro natiua prudentia consulens in commune, omnibusque memorans anteponi debere propinquum. Post multaque per deliberationes ambiguas actitata stetit fixa sententia abiectisque disputationibus irritis ad imperium placuit Iulianum assumi. 4. Et cum uenisset accitus, praedicto die aduocato omni, quod aderat, commilitio tribunali ad altiorem suggestum erecto, quod aquilae circumdederunt et signa, Augustus insistens eumque manu retinens dextera haec sermone placido perorauit: 5. "Assistimus apud uos, optimi rei publicae defensores, causae communi uno paene omnium spiritu uindicandae, quam acturus tamquam apud aeqous iudices succinctius edocebo. 6. Post interitum rebellium tyrannorum, quos ad haec temptanda, quae mouerunt, rabies egit et furor, uelut impiis eorum manibus Romano sanguine parentantes persultant barbari Gallias rupta limitum pace hac animati fiducia, quod nos per disiunctissimas terras arduae necessitates astringunt. 7. Huic igitur malo ultra apposita iam proserpenti, si, dum patitur tempus, occurrerit nostri uestrique consulti suffragium, et colla superbarum gentium detumescent et imperii fines erunt intacti. Restat, uenturorum spem, quam gero, secundo roboretis effectu. 8. Iulianum, hunc fratrem meum patruelem, ut nostis, uerecundia, qua nobis ita ut necessitudine carus est, recte spectatum iamque elucentis industriae iuuenem, in Caesaris adhibere potestatem exopto coeptis, si uidentur utilia, etiam uestra consensione firmandis". 9. Dicere super his plura conantem interpellans contio lenius prohibebat/ arbitrium summi numinis id esse non mentis humanae uelut praescia uenturi proclamans. 10. Stansque imperator immobilis, dum silerent, residua fidentius explicauit: "quia igitur uestrum quoque fauorem adesse fremitus indicat laetus, adolescens uigoris tranquilli, cuius temperati mores imitandi sunt potius quam praedicandi, ad honorem prope speratum exsurgat; cuius praeclaram indolem bonis artibus institutam hoc ipso plene uideor exposuisse, quod elegi. Ergo eum praesente nutu dei caelestis amictu principali uelabo." 11. Dixit moxque indutum auita purpura iulianum et Caesarem cum exercitus gaudio declaratum his alloquitur contractiore uultu submaestum: 12. "Recepisti primaeuus originis tuae splendidum florem, amantissime mihi omnium frater; aucta gloria mea, confiteor, qui iustius in deferenda suppari potestate nobilitati mihi propinquae quam ipsa potestate uideor esse sublimis. 13. Adesto igitur laborum periculorumque particeps et tutelam ministerii suscipe Galliarum omni beneficientia partes leuaturus afflictas; et si hostilibus congredi si necesse, fixo gradu consiste inter signiferos ipsos, audendi in tempore consideratus hortator pugnantes accedens praeeundo cautissime turbatosque subsidiis fulciens modesteque increpans desides, uerissimus testis affuturus industriis et ignauis. 14. Proinde urgente rei magnitudine perge uir fortis ducturus uiros itidem fortes. Aderimus nobis uicissim amoris robusta constantia, militabimus simul, una orbem pacatum - deus modo uelit, quod oramus - pari moderatione pietateque recturi. Mecum ubique uideberis praesens et ego tibi quodcumque acturo non deero. Ad summam i, propera sociis omnium uotis uelut assignatam tibi ab ipsa re publica stationem cura peruigili defensurus." 15. Nemo post haec finita reticuit, sed militares omnes horrendo fragore scuta genibus illidentes (quod est prosperitatis indicium plenum; nam contra, cum hastis clipei feriuntur, irae documentum est et doloris) immane quo quantoque gaudio praeter paucos Augusti probauere iudicium Caesarumque admiratione digna suscipiebant imperatorii muricis fulgore flagrantem. 16. Cuius oculos cum uenustate terribiles uultumque excitatius gratum diu multumque contuentes, qui futurus sit, colligebant uelut uelut scrutatis veteribus libris, quorum lectio per corporum signa pandit animarum interna. Eumque, ut potiori reuerentia seruaretur, nec supra modum laudabant nec infra, quam decebat, atque ideo censorum uoces sunt aestimatae, non militum."Amm. XVI. 10. 1.
"Haec dum per eoas partes et Gallias pro captu temporum disponuntur, Constantius quasi cluso Iani templo stratisque hostibus cunctis Romam uisere gestiebat post Magnenti exitium absque nomine ex sanguine Romano triumphaturus. 2. Nec enim gentem ullam bella cientem per se superauit aut uictam fortitudine suorum comperit ducum uel addidit quaedam imperio/ aut usquam in necessitatibus summis primus uel inter primos est uisus, sed ut pompam nimis extentam rigentiaque auro uexilla et pulchritudinem stipatorum ostenderet agenti tranquillius populo haec uel simile quidquam uidere nec speranti umquam nec optanti: 3. ignorans fortasse quosdam ueterum principum in pace quidem lictoribus fuisse contantos, ubi uero proeliorum ardor nihil perpeti poterat segne, alium anhelante rabido flatu uentorum/ lenunculo se comisisse piscantis, alium ad Deciorum exempla uouisse pro re publica spiritum, alium hostilia castra per semet ipsum cum militibus infimis explorasse, diuersos denique actibus inclaruisse magnificis, ut glorias suas posteritatis celebri memoriae commendarent. 4. Vt igitur multa quaeque consumpta sunt in apparatu...secunda Orfiti praefectura transcurso Ocriculo elatus honoribus magnis stipatusque agminibus formidandis tamquam acie ducebatur instructa omnium oculis in eum contuitu pertinaci intentis. 5. Cumque urbi propinquaret, senatus officia reuerendasque patriciae stirpis effigies ore sereno contemplans non ut Cineas ille Pyrrhi legatus in unum coactam multitudinem regum, sed asylum mundi totius adesse existimabat. 6. Unde cum se uertisset ad plebem, stupebat, qua celebritate omne, Euphraten armorum specie territurus aut Rhenum altrisecus praeeuntibus signis insidebat aureo solus ipse carpento fulgenti claritudine lapidum uariorum, quo micante lux quaedam misceri uidebatur alterna. 7. Eumque post antegressos multiplices alios purpureis subtegminibus texti/ circumdedere dracones hastarum aureis gemmatisque summitatibus illigati/ hiatu uasto perflabiles et ideo uelut ira perciti sibilantes caudarumque uolumina reliquentes in uentum. 8. Et indecebat hinc inde ordo geminus armatorum/ clipeatus atque cristatus corusco lumine radians nitidis loricis indutus sparsique catafracti equites, quos clibanarios dictitant, personati thoracum muniti tegminibus et limbis ferreis cincti, ut Praxitelis manu polita crederes simulacra, non uiros. Quos lamminarum circuli tenues apti corporis flexibus ambiebant per omnia membra diducti, ut, quocumque artus necessitas commouisset, uestitus congrueret iunctura cohaerenter aptata. 9. Augustus itaque faustis uocibus appellatus non montium litorumque intonante fragore cohorruit talem se tamque immobilem, qualis in prouinciis suis uisebatur, ostendens. 10. Nam et corpus perhumile curuabat portas ingrediens celsas et uelut collo munito rectam aciem luminum tendens nec dextra uultum nec laeua flectebat tamquam figmentum hominis nec, cum rota concuteret, nutans nec spuens aut os aut nassum tergens uel fricans manumue agitans uisus est umquam. 11. Quae licet affectabat, erant tamen haec et alia quaedam in citeriore uita patientiae non mediocris indicia, ut existimari dabatur, uni illi concessae. 12. Quod autem per omne tempus imperii nec in consessum uehiculi quemquam suscepit nec in trabea socium priuatum asciuit, ut fecere principes consecrati, et similia multa elatus in arduum supercilium tamquam leges aequissimas obseruauit, praetereo memor ea me rettulisse, cum incidissent."Amm., XX, 4. 14.
"Nocte vero coeptante, in apertum erupere discidium, incitatisque animis, ut quemque insperata res afflictabat, ad tela convertuntur et manus, fremituque ingenti omnes petiverunt palatium, et spatiis eius ambitis, ne ad evadendi copiam quisquam perveniret, Augustum Iulianum horrendis clamoribus concrepabant, eum ad se prodire destinatius adigentes, exspectareque coacti, dum lux promicaret, tandem progredi compulerunt. Quo viso iterata magnitudine sonus, Augustum appellavere consensione firmissima. 15. Et ille mente fundata, universis resistebat et singulis, nunc indignari semet ostendens, nunc manus tendens oransque et obsecrans, ne post multas felicissimasque victorias, agatur aliquid indecorum, neve intempestiva temeritas et prolapsio, discordiarum materias excitaret. Haecque adiciebat, tandem sedatos leniter allocutus: 16. "Cesset ira - quaeso - paulisper: absque disensione, vel rerum appetitu novarum, impetrabitur facile quod postulatis. Quoniam dulcedo vos patriae retinet, et insueta peregrinaque metuitis loca, redite iam nunc ad sedes nihil visuri (quia displicet) transalpinum. Hocque apud Augustum, capacem rationis et prudentissimum, ego competenti satisfactione purgabo." 17. Conclamabatur post haec ex omni parte nihilo minus, uno parique ardore nitentibus universis, maximoque contentionis fragore, probrosis conviciis mixto, Caesar assentire coactus est. Imposituque scuto pedestri, et sublatius eminens, nullo silente, Augustus renuntiatus, iubebatur diadema proferre, negansque umquam habuisse, exoris colli decus vel capitis poscebatur. 18. Eoque affirmante, primis auspiciis non congruere aptari muliebri mundo, equi phalera quaerebatur, uti coronatus speciem saltem obscuram, superioris praetenderet potestatis. Sed cum id quoque turpe esse asseveret, Maurus nomine quidam, postea comes, qui rem male gessit apud Succorum angustias, Petulantium tunc hastatus, abstractum sibi torquem, quo ut draconarius utebatur, capiti Iuliani imposuit confidenter, qui trusus ad necessitatem extremam, iamque periculum praesens vitare non posse advertens, si reniti persevaresset, quinos omnibus aureos, argentique singula pondo promisit".Amm. XX. 8. 5.
"Ego quidem propositi mei fidem non minus moribus quam foederum pacto (quoad fuit) unum semper atque idem sentiens conservavi, ut effectu multiplici claruit evidenter. 6. Iamque inde uti me creatum Caesarem pugnarum horrendis fragoribus obiecisti, potestate delata contentus, currentium ex voto prosperitatum, nuntiis crebris (ut apparitor fidus), tuas aures implevi, nihil usquam periculis meis assignans, cum documentis assiduis constet, diffusis permixtisque passim Germanis, in laboribus me semper visum omnium primum, in laborum refectione postremum. 7. "Sed bona tua venia dixerim, siquid novatum est nunc (ut existimas): in multis bellis et asperis, aetatem sine fructu conterens miles, olim deliberatum implevit, fremens, secundique impatiens loci rectorem, cum nullas sibi vices a Caesare diuturni sudoris et victoriarum frequentium rependi posse contemplaretur. 8. Cuius iracundiae nec dignitatum augmenta, nec annuum merentis stipendium, id quoque inopinum accessit, quod ad partis globis eoi postremas venire iussi homines assueti glacialibus terris, separandique liberis et coniugibus, egentes trahebantur et nudi. Unde solito saevius efferati nocte in unum collecti, palatium obsidere, Augustum Iulianum vocibus magnis appellantes et crebris. 9. Cohorrui (fateor) et secessi, amendatusque dum potui, salutem occultatione quaeritabam et latebris. Cumque nullae darentur indutiae, libero pectoris muro (ut ita dixerim) saeptus, progressus ante conspectum omnium steti, molliri posse tumultum auctoritate ratus vel sermonibus blandis. 10. Sed exarsere mirum in modum, eo usque provecti, ut quoniam precibus vincere pertinaciam conabar, instanter mortem contiguis assultibus intentarent. Victus denique mecumque ipse contemplans, quod alter confosso me forsitan libens declarabitur princeps, assensus sum, vim lenire posse ratus armatam. 11. "Gestorum hic textus est, quem mente quaeso accipito placida. Nec actum quicquam secus existimes, vel susurrantes perniciosa malignos admittas, ad compendia sua excitare secessiones principum assuetos; sed adulatione vitiorum altrice depulsa, excellentissiman virtutum omnium adverte iustitiam, et condicionum aequitatem, quam propono, bona fide suscipito, cum animo disputans, haec statui Romano prodesse, nobiscum, qui caritate sanguinis et fortunae superioris culmine sociamur. 12. Ignosce enim: quae cum ratione poscuntur, non tam fieri cupio, quam a te utilia probari et recta, avide tua praecepta deinde quoque sescepturus. 13. "Quae necesse sit fieri in compendium redigam breue. Equos praebebo currules Hispanos, et miscendos Gentilibus atque Scutariis adulescentes Laetos quosdam, cis Rhenum editam barbarorum progeniem, vel certe ex dediticiis, qui ad nostra descisunt. Et haec ad usque exitum vitae me spondeo non modo grato animo, verum cupido quoque facturum. 14. Praefectos praetorio, aequitate et meritis notos, tua nobis dabit clementia, residuos ordinarios iudices, militiaeque moderatores, promovendos arbitrio meo concedi est consentaneum, itidemque stipatores. Stultum est enim cum ante caveri possit ne fiat, eos ad latus imperatoris adscisci, quorum mores ignorantur et voluntates. 15. "Hoc sane sine ulla dubitatione firmaverim: tirones ad peregrina et longinqua Galli transmittere, diuturna perturbatione, casibusque vexati gravissimis, nec sponte sua poterunt nec coacti, ne consumpta penitus iuventute, ut affliguntur praeterita recordantes, ita desperatione pereant impendentium. 16. Nec Parthicis gentibus opponenda auxilia hinc acciri conveniet, cum adhuc nec barbarici sint impetus interclusi, et (si dici quod verum est pateris), haec provinciae malis iactatae continuis, externis indigeant adiumentis et fortibus. 17. "Haec hortando (ut aestimo) salutariter scripsi, poscens et rogans. Scio enim scio nequid sublatius dicam, quam imperio congruit, quas rerum acerbitates, iam conclamatas et perditas, concordia vicissim sibi cedentium principum, meliorem revocavit in statum, cum appareat maiorum exemplo nostrorum, moderatores haec et similia cogitantes, fortunate beateque vivendi repperire quodam modo viam, et ultimo tempori posteritatique iucundam sui memoriam commendare." 18. His litteris iunctas secretiores alias Constantio offerendas clanculo misit, obiurgatorias et mordaces, quarum seriem nec scrutari licebat, nec (si licuisset), proferre decebat in publicum."Amm. XX. 9. 2.
"Qui intromissi data potestate offerunt scripta, hisque recitatis, ultra modum solitae indignationis excanduit imperator, limibusque oculis eos ad usque metum contuens mortis, egredi iussit, nihil post haec percontatus, vel audire perpessus. 3. Perculsus tamen ardenter, cunctatione stringebatur ambigua, utrum in Persas an contra Iulianum moveri iuberet acies quibus fidebat, haesitansque diu perpensis consiliis, flexus est quorundam sententia utilium suasorum, et iter orientem versus edixit. 4. Statim tamen et legatos absolvit, et Leonam quaestorem suum in Gallias cum litteris datis ad Iulianum pergere celeri statuit gradu, nihil novatorum se asserens suscepisse, sed eum si saluti suae proximorumque consulit, tumenti flatu deposito, intra Caesaris se potestatem continere praecipiens. 5. Utque id facile formindo intentatorum efficeret, velut magnis viribus fretus, in locum Floreniii praefectum praetorio, Nebridium tum quaestorem eiusdem Caesaris promoverat, et Felicem notarium, officiorum magistrum, et quosdam alios. Gomoarium enim succesorem Lupicini, antequam sciretur huius modi quicquam, magistrum provexit armorum. 6. Ingressus itaque Parisios, Leonas susceptus ut honoratus et prudens, prostridie principi progresso in campum, cum multitudine armata pariter et plebeia, quam de industria convocarat, e tribunali (ut emineret altius) superstandi, scripta iubetur offerre. Replicatoque volumine edicti quod missum est, et legi ab exordio coepto, cum ventum fuisset ad locum id continentem, quod gesta omnia Constantius improbans Caesaris potestatem sufficere Iuliano censebat, exclamabatur undique vocum terribilium sonu: 7. "Auguste Iuliane," ut provincialis et miles, et rei publicae decrevit auctoritas recreatae quidem, sed adhuc metuentis redivivos barbarorum excursus. 8. Quibus audutis, Leonas cum Iuliani litteris haec eadem indicantibus, revertit incolumnis, solusque admissus est ad praefecturam Nebridius; id enim Caesar quoque scribens, ex sententia sua fore aperte praedixit. Magistrum enim officiorum iam pridem ipse Anatolium ordinavit, libellis antea respondentem, et quosdam alios ut sibi utile videbatur et tutum."Amm. XXI. 2. 3.
"Agebat itaque nihil interim de statu rerum praesentium mutans, sed animo tranquillo et quieto incidentia cuncta disponens, paulatimque sese corroborans, ut dignitatis augmento, virium quoque congruerent incrementa. 4. Utque omnes nullo impediente, ad sui favorem illiceret, adhaerere cultui Christiano fingebat, a quo iam pridem occulte desciverat, arcanorum participibus paucis, haruspicinae auguriisque intentus, et ceteris quae deorum semper fecere cultores. 5. Et ut haec interim celarentur, feriarum die, quem celebrantes mense Ianuario Christiani Epiphania dictitant, progressus in eorum ecclesiam, sollemniter numine orato discessit."Amm. XXI. 5. 1.
"Quae dum mentibus aguntur erectis, coniectans quantas intestinae cladis excitaverat moles, nihilque tam convenire conatibus subitis, quam celeritatem sagaci praevidens mente, professa palam defectione, se tutiorem fore existimavit, incertusque de militum fide, placata ritu secretiore Bellona, classico ad contionem exercitu convocato, saxeo suggestu insistens, iamque (ut apparebat) fidentior haec claritus solito disserebat: 2. "Iam dudum tacita deliberatione vos aestimo (magni commilitones) gestorum excitos amplitudine, hoc operiri consilium, ut eventus, qui sperantur, perpendi possint et praecaveri. Plus enim audire quam loqui militem decet actibus coalitum magnis et gloriosis, nec alia spectatae aequitatis sentire rectorem, quam ea, quae laudari digne potuerunt et probari. Ut igitur quae proposui ambagibus abiectis absolvam, advertite oro benivole, quae sermone brevi percurram. 3. "Arbitrio dei caelestis, vobis inter ipsa iuventae rudimenta permixtus, irruptiones Alamannorum assiduas et Francorum, populandique iugem licentiam fregi, et vigore communi, Romanis agminibus quotiens libet Rhenum pervium feci, contra rumorum fremitus gentiumque validarum violentos excursus, stando immobilis, virtutis vestrae nimirum firmamento confisus. 4. Et haec laborum, quos exhaustimus, Galliae spectatrices post funera multa, iacturasque recreatae diuturnas et graves, posteritati per aetatum examina commendabunt. 5. At hunc cum vestri iudicii, rerumque necessitate compulsus, ad Augustum elatus sum culmen, deo vobisque fautoribus, si fortuna coaptis adfuerit, altius affecto maiora, id prae me ferens quod exercitui cuius aequitas armorumque inclaruit magnitudo, domi moderatus visus sum et tranquillus, et in crebritate bellorum, contra conspiratas gentium copias, consideratus et cautus. 6. Ut igitur adversa praeveniamus mentium societate iunctissima, sequimini viam consilii mei salutarem (ut puto), cum integritas rerum intentioni nostrae voluntatique respondeat, et dum maioribus vacant praesidiis regiones Illyricae, impraepedito cursu tendentes, Daciarum interim fines extimos occupemus, exinde quid agi oporteat bonis successibus instruendi. 7. Ad quae vos ex more fidentium ducum, iuramento quaeso concordiam spondente mansuram et fidem, operam mi navaturo sedulam et sollicitam, nequid agatur incolsultum et segne, et producturo, siquis exegerit, incorruptam conscientiam meam, quod nihil voluntate praeter ea, quae in commune conducunt, aggrediar aut temptabo. 8. Illud sane obtestor et rogo: observate, ne impetu gliscentis ardoris, in privatorum damna quisquam vestrum exsiliat, id cogitans quod ita nos illustrarunt hostium innumerae strages, ut indemnitas provinciarum et salus exemplis virtutum pervulgatae." 9. Hoc sermone imperatoris vice alicuius oraculi comprobato, mota est incitatius contio, et rerum cupida novandarum, unanimanti consensu, vocesa horrendas immani scutorum fragore miscebat, magnum elatumque ducem, et (ut experta est) fortunatum domitorem gentium appellans et regum. 10. Iussique universi in eius nomen iurare, gladiis cervicibus suis admotis, sub exsecrationibus diris, verbis iuravere conceptis, omnes pro eo casus, quoad vitam profunderit (si necessitas adegerit) perlaturos; quae secuti rectores, omnesque principis proximi, fidem simili religione firmarunt. 11. Solus omnium licet proposito stabili, audacter tamen praefectus repugnavit Nebridius, iuris iurandi nexu contra Constantium nequaquam se stringi posse commemorans, cuius beneficiis obligatus erat crebris et multis. 12. Quibus auditis, cum stantes propius milites acriter inflammati, eum appeterent trucidandum, ad genua sua prolapsum, imperator paludamento protexit, indeque reversus in regiam cum antegressum eum vidisset supplicemque iacentem orare, ut levandi causa timoris, ei porrigeret dexteram, "Ecquid" ait praecipuum amicis servabitur, si tu manum tetigeris meam? Sed tu quo libet abi securus." Hocque audito, ille innoxius ad larem suum recessit in Tusciam."Amm. XXI. 16. 1.
"Bonorum igitur vitiorumque eius differentia vere servata, praecipua prima conveniet expediri. Imperatoriae auctoritatis cothurnum ubique custodiens, popularitatem elato animo contemnebat et magno, erga tribuendas celsiores dignitates impendio parcus, nihil circa administrationum augmenta praeter pauca novari perpessus, numquam erigens cornua militarium. 2. Nec sub eo dux quisquam cum clarissimatu provectus est. Erant enim (ut nos quoque meminimus), perfectissimi: nec occurebat magistro equitum provinciae rector nec contingi ab eo civile negotium permittebat. Sed cunctae castrenses et ordinariae potestates, ut honorum omnium apicem, priscae reverentiae more, praefectos semper suspexere praetorio. 3. In conservando milite nimium cautus, examinator meritorum non numquam subscruposus, palatinas dignitates velut ex quodam tribuens perpendiculo, et sub eo nemo celsum aliquod acturus, in regia repentinus adhibitus est vel incognitus, sed qui post decennium officiorum magisterium vel largitiones vel simile quicquam esset recturus, apertissime noscebatur. Valdeque raro contigerat, ut militarium aliquis ad civilia regenda transiret, contraque non nisi pulvere bellico indurati, praeficiebatur armatis."