โดย นายแพทย์ สงวน นิตยารัมภ์พงศ์

เหตุการณ์การซื้อยาแพงจำนวน 1,400 ล้านบาท ซึ่งคณะรัฐมนตรีได้จัดสรรให้ด้วยความตั้งใจ เพื่อบรรเทา ความเดือดร้อน ของประชาชนที่เกิดจากผลกระทบทางด้านสังคม อันเนื่องจากวิกฤต เศรษฐกิจ ที่ปรากฏเป็นข่าวตามสื่อมวลชนต่าง ๆ ในระยะ 2 สัปดาห์ที่ผ่านมา ได้สะท้อนให้เห็น ปรากฏการณ์ที่น่าสนใจยิ่ง อย่างน้อย 2 ประการ ทั้งสำหรับคนภายนอก และคนภายใน วงการสาธารณสุข ซึ่งพอสรุปได้ดังนี้

ปรากฏการณ์ที่หนึ่ง เป็นปรากฏการณ์การทุจริตอย่างเป็นระบบ ซึ่งใช้การ "สั่งด้วยวาจา" เพื่อให้มีการสั่งซื้อยา ราคาแพงกว่าราคาปกติถึง 2-3 เท่า โดยกระทำ ด้วยกรรมวิธี ที่แยบยล สอดคล้องกันอย่างรอบด้าน กว้างขวาง ครอบคลุมหลายจังหวัด ไปทั่วประเทศ
อาจจะกล่าวได้ว่าเป็นการ "สั่งด้วยวาจา" ที่ก่อให้เกิดการกระทำผิดอย่างกว้างขวางที่สุดครั้งหนึ่ง ที่เคยถูกพบในกระทรวงสาธารณสุข!

ปรากฏการณ์ที่สอง เป็นปรากฏการณ์การลุกขึ้นมาเคลื่อนไหวต่อสู้ กับการฉ้อฉลที่เกิดขึ้น ของบุคลากรสาธารณสุข ในหลายพื้นที่ ทั่วประเทศ ที่ปรากฏออกมา ในหลายรูปแบบ ไม่ว่าจะเป็นการต่อสู้ โดยหลายกลุ่มวิชาชีพ ในกระทรวงสาธารณสุข ทั้งรุ่นอาวุโส และรุ่นคนหนุ่มสาว ที่เกิดขึ้น ในหลายพื้นที่ หลายจังหวัดทั่วประเทศ
อาจจะกล่าวได้ว่า เป็นการต่อสู้เคลื่อนไหวที่กว้างขวางที่สุด พร้อมเพรียงกันมากที่สุดครั้งหนึ่ง ในประวัติศาสตร์ ของกระทรวงสาธารณสุข!

ปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้นทำให้เราได้เรียนรู้อะไรบ้าง?
1) ความฉ้อฉลอันเกิดจากนักการเมืองโดยความร่วมมือของข้าราชการประจำบางส่วน ไม่ได้ชะลอตัว หรือหยุดยั้ง แม้จะเกิดวิกฤตเศรษฐกิจในประเทศอย่างรุนแรง ในยุคเศรษฐกิจฟองสบู่ฟู่เฟื่อง ความเจ็บปวดของประชาชนไทย ที่ได้รับบทเรียนต่าง ๆ ที่ เกิดจากความฉ้อฉล ของนักการเมืองบางคน โดยความร่วมมือ ของข้าราชการประจำ หรือนักธุรกิจบางส่วนนั้น มีมากมาย
เมื่อเกิดวิกฤต เศรษฐกิจขึ้น ความคาดหวัง ของประชาชนโดยทั่วไปก็คือ นักการเมือง และข้าราชการประจำ ผู้มีหน้าที่ ดูแลงบประมาณมหาศาล ที่เกี่ยวข้องกับความผาสุกของประชาชน บางคนที่เคยมีพฤติกรรมฉ้อฉล คงจะมีสำนึกว่า ซากสลักหักพังของระบบเศรษฐกิจ ในปัจจุบันนั้น ส่วนหนึ่งเกิดจากน้ำมือของพวกตน ! ดังนั้น คงจะไม่มีความพยายาม ที่จะฉ้อฉล เอาผลประโยชน์ ของประชาชน มาเป็นของตนอีก
การซื้อยาแพงของกระทรวงสาธารณสุข ในครั้งนี้ ได้พิสูจน์ให้เห็นว่า ความคาดหวังของประชาชน ไม่เกิดขึ้นจริง!

2) ระบบอำนาจที่ยังไม่ได้รับการพัฒนาในระบบราชการยังมีความน่ากลัวอยู่อย่างมาก และจะเป็นตัวดึงรั้ง ไม่ให้ประเทศชาติ หลุดพ้นจากภาวะวิกฤต ที่เป็นอยู่ หากไม่ได้รับการแก้ไข พัฒนาโดยเร่งด่วน
ทำไม "การสั่งด้วยวาจา" จึงมีผลทำให้ผู้บริหารบางจังหวัด บางพื้นที่ ซึ่งไม่ว่าจะโดยเต็มใจ หรือไม่ก็ตาม แต่ก็ยังยินยอม ที่จะปฏิบัติให้สั่งซื้อยาให้ ทั้ง ๆ ที่อาจจะนำมา ซึ่งความผิด
เนื่องจากโครงสร้างของระบบอำนาจที่มีอยู่ในปัจจุบัน ได้กำหนด และสร้างสภาพแวดล้อม ที่ทำให้ข้าราชการ ผู้ใต้บังคับบัญชา ถูกกระทำ จากอิทธิพลที่สั่งการลงมาจากข้างบน เพราะนอกจาก จะเกิดความมั่นคง และปลอดภัยแล้ว ยังไม่เกิดความเสี่ยง ที่จะถูกกลั่นแกล้งจากผู้บังคับบัญชา แต่กลับจะได้รับการอุปถัมภ์มากขึ้นทั้งโดยทางด้านส่วนตัวและการงาน

ระบบอำนาจนี้ได้ขยายตัวอย่างรุนแรงในกระทรวงสาธารณสุข ในระยะหลาย ๆ ปีที่ผ่านมา คนที่มีความซื่อสัตย์ มีคุณธรรม ยึดมั่นในเกียรติยศ ศักดิ์ศรีของวิชาชีพบางคน ถูกโยกย้าย คนดีบางคน หมดขวัญ และกำลังใจ องค์กรเริ่มกลายเป็นองค์กร ที่ไม่มีความน่าภาคภูมิใจ สำหรับสมาชิกผู้อยู่ กระทั่งผู้บริหารระดับสูงและผู้อาวุโสที่เป็นที่เคารพนับถือบางท่าน ต้องออกมา เรียกร้องให้มีการ "กู้กระทรวงสาธารณสุข" ให้กลับคืนมา

3) ศรัทธาของข้าราชการผู้ปฏิบัติงาน ในพื้นที่ต่อผู้บังคับบัญชา ทั้งจากการเมือง และข้าราชการประจำ ลดถอยลง ข้อมูลข่าวสารที่เผยแพร่ต่อสาธารณชนอย่างเนือง ๆ ในระยะหลัง ถึงความไม่โปร่งใส ในการบริหารงบประมาณ ความไม่ชอบธรรม ในการโยกย้ายแต่งตั้ง ฯลฯ ทำให้ศรัทธา ของข้าราชการ ผู้ปฏิบัติงานในพื้นที่ลดถอยลง
มีแต่การรีบเร่งดำเนินการสอบสวน เรื่องดั่งกล่าว ให้ความจริงปรากฏ โดยคณะกรรมการภายนอก ที่น่าเชื่อถือจริง ๆ ซึ่งนั้นจะเป็นสิ่งเดียว ที่จะนำมา ซึ่งการกลับคืน ของศรัทธา หากเรื่องดังกล่าว ไม่เป็นจริงดังที่ผู้บริหารได้ปฏิเสธ

4) พลังประชาคมที่เกิดจาการมีส่วนร่วมของวิชาชีพสาธารณสุขต่างๆ ได้พิสูจน์ให้เห็นว่า เป็น "ภูมิคุ้มกัน" ที่ดีเยี่ยมในการต่อสู้ กับอำนาจที่ฉ้อฉล แม้ในระยะแรก ๆ ที่ประธานชมรมแพทย์ชนบท ออกมาเคลื่อนไหว และมีข่าวตามหน้าหนังสือพิมพ์ อย่างประปราย คนส่วนใหญ่ ยังไม่มั่นใจในข้อมูลต่างๆ ที่ออกมา ว่าเป็นความจริงมากน้อยเพียงใด แต่เมื่อมีพลังเสริมรับ ที่ออกมายืนยัน ในจังหวัดต่างๆ พลังเสริมเหล่านี้คือ "ใบเสร็จ" ที่ทรงพลานุภาพ ซึ่งแสดงให้เห็นว่า เรื่องดังกล่าวเป็นความจริงอย่างแน่นอน และเป็น "ใบเสร็จ" ที่มีพลังมากกว่า ใบเสร็จจริง ๆ เสียอีก เพราะนอกจาก จะเป็นการตอกย้ำ โดยหลักฐานบุคคลแล้ว ยังเป็นประสานพลังสร้าง "ภูมิคุ้มกัน" ให้กับพลังที่เกิดก่อนหน้านี้ และเพราะพลังการเคลื่อนไหว ของประชาชนนี่เอง ที่ทำให้ ในที่สุด ต้องเกิดการยอมรับ ให้มีการจัดตั้ง คณะกรรมการสอบสวน เพื่อสอบสวนข้อเท็จจริงให้ปรากฏ

จะเกิดอะไรขึ้นต่อไป
มีข้อน่าห่วงใยกลาย ๆ กระแสถึงสิ่งที่อาจจะเกิดขึ้นต่อไปหลังจากนี้หลายประการ
1. คณะกรรมการสอบสวนได้สอบสวนข้อเท็จจริงแล้วอาจพบว่ามีผู้กระทำผิดจริง แต่บังเอิญ เป็นข้าราชการ ระดับกลาง ในจังหวัด หรือระดับสูง ในส่วนกลาง 1-2 คนและมีการทำโทษ เกิดขึ้น ข้าาราชการ ผู้ปฏิบัติเหล่านั้น ก็จะกลายเป็น "แพะรับบาป" และเป็นผู้รับโทษไป เรื่องเมื่อถึงตอนนั้น การเสนอข่าว ของสื่อมวลชน ในเรื่องนี้น้อยลง การเจาะ รายละเอียดต่อไป ก็จะไม่มีแล้ว เรื่องก็จะค่อย ๆ เงียบหายไป เหมือนกับหลาย ๆ เรื่องที่เกิดขึ้นก่อนหน้านี้แล้ว
2. บรรดาผู้บริหารระดับสูง แพทย์ชนบท เภสัชกรชนบท ที่ออกมาต่อสู้ และเปิดเผยเรื่องราวเหล่านี้ โดยส่วนใหญ่ จะถูกคุ้มครอง ด้วยกระแสการรับรู้ ที่เป็นไปอย่างกว้างขวาง ของสาธารณชนในปัจจุบัน แต่เมื่อนานวันมากขึ้นเรื่อย ๆ กระแสการรับรู้ ของสาธารณชนลดลง ข้าราชการเหล่านี้บางส่วน ก็จะไม่ได้รับการสนับสนุน จากผู้บังคับบัญชา และจะทำงานร่วมกับผู้บริหารไม่ได้
สุดท้ายบางคนอาจถูกกลั่นแกล้งโดยทางใดทางหนึ่ง

3. การ "กู้กระทรวงสาธารณสุข" จะได้รับการขานรับอย่างชื่นชม จากสาธารณชนในช่วงนี้ แต่เมื่อเวลาผ่านไป นานวัน เนื่องจากระดับราชการภายใน ที่ใหญ่โต ลงกิ่งฝังรากมานาน ไม่สามารถ โยกคลอน ให้เกิดการเปลี่ยนแปลงได้ ในที่สุดสภาพต่าง ๆ ก็จะค่อย ๆ กลับไปสู่สภาพเดิม เหมือนกับที่เคยผ่าน ๆ มา ข้อห่วงใยดังกล่าว เป็นข้อคาดเดา ที่อาจจะเป็นทั้งเป็นไปได้ และเป็นไปไม่ได้ ขึ้นอยู่กับสภาพปัจจัยต่างๆ ที่เกิดตามมาภายหลัง

อะไรเป็นปัจจัยหลักที่จะทำให้ข้อห่วงใยดังกล่าวไม่เกิดขึ้นในอนาคต

1. พลังการตรวจสอบจากประชาคม ทั้งจากภายในและภายนอกกระทรวงสาธารณสุข หากพลังของประชาคมต่าง ๆ ดำเนินไปอย่างต่อเนื่อง และยั่งยืน กรณีที่เกิดขึ้น ก็จะไม่ได้รับการละเลย กลายเป็นปัญหาที่ไม่ได้รับการแก้ไข และป้องกัน ไม่ให้เกิดขึ้นอีก รวมทั้งจะเป็น "ภูมิคุ้มกัน" มิให้ผู้ที่รับความเป็นธรรมต่าง ๆ ถูกกลั่นแกล้ง และสามารถ ที่จะเดินหน้า หาความจริงต่าง ๆ ต่อไปได้ พลังประชาคม เป็นพลังหลักหนึ่งเดียวที่สำคัญที่สุดจะทำให้การต่อสู้ตลอด 2 สัปดาหืที่ผ่านมาไม่ได้สูญหายหรือได้รับผลในด้านตรงข้าม

2. สื่อมวลชนต่าง ๆ การเสนอข่าวอย่างต่อเนื่องในรอบ 2 สัปดาห์ที่ผ่านมาของสื่อมวลชน ได้สร้างระบบการตรวจสอบ ความชอบธรรม ให้เกิดขึ้น ตามเจตนารมณ์ ที่ปรากฏ ในรัฐธรรมนูญ ฉบับใหม่ หากสื่อมวลชนมีการ "เกาะติด" ในเรื่องนี้ อย่างต่อเนื่องต่อไป โดยเฉพาะ ในระยะยาว โดยการสนับสนุน จากทุกฝ่าย ก็จะทำให้ สิ่งที่ดีงาม ในสังคม เกิดขึ้นอย่างต่อเนื่อง และข้อห่วงใย ดังกล่าว ก็จะมีความเบาบางลง

3. การสร้างกลไกและกติกาการกำกับที่รัดกุม ได้รับการตรวจสอบ แต่คล่องตัว ในการปฏิบัติ เพื่อให้การกระทำผิด เป็นไปได้ยากยิ่งขึ้น กลไกต่าง ๆ ได้แก่ ระเบียบ การจัดซื้อจัดจ้าง การกำหนดราคายา หรือระเบียบราชการอื่น ๆ ที่เกี่ยวข้อง ควรจะมีการทบทวน ยกเครื่องขนานใหญ่ เพื่อให้เกิดกติกา การกำกับที่รัดกุมขึ้น มีกลไกการตรวจสอบโดยเฉพาะ จากการมีส่วนร่วม ของประชาชน ผู้บริโภค หากผู้บริโภค มีส่วนร่วมได้รับรู้ มีส่วนร่วม ในการกำหนด กรณีฉ้อฉล ดังกล่าว จะเป็นไป ด้วยความยากเย็นขึ้น

4. ผู้บริหารที่มีอำนาจ หากผู้บริหารที่มีอำนาจ โดยเฉพาะในระดับรัฐบาลในปัจจุบัน ได้ให้ความสำคัญ ในเรื่องนี้ อย่างจริงจัง และส่งเสริม ให้มีการดำเนินการต่อเนื่อง อย่างโปร่งใส ให้กำลังใจ และปกป้องคุ้มครองคนดี

นอกจากจะทำให้เกิดบรรยากาศที่จะทำให้ระบบราชการ ที่เป็นอยู่ในปัจจุบัน มีความใสสะอาด และเป็นความหวัง ของประชาชนได้แล้ว ยังสามารถสร้างศรัทธา ให้กับผู้ปฏิบัติงาน ทั้งในระดับส่วนกลาง และในระดับพื้นที่ ให้มีความร่วมแรงร่วมใจ ยึดถือศรัทธา นั่นเป็นแบบอย่าง ที่จะก้าวเดิน และพัฒนา ระบบราชการ ให้เป็นประโยชน์ กับประชาชนต่อไปได้อย่างแท้จริง

ประเทศชาติและสังคมไทยได้บอบช้ำมามากพอแล้ว จากวิกฤตเศรษฐกิจในปัจจุบัน กรณีการซื้อยาแพง ที่เกิดขึ้น ได้สะท้อนให้เกิดการเรียนรู้ อย่างชัดเจนว่า จะฝากความหวัง การแก้ไขปัญหาให้กับ ผู้มีอำนาจในปัจจุบันอย่างเดียวไม่ได้
มีแต่การร่วมแรงร่วมใจจากทุก ๆ ฝ่ายจึงจะทำให้เกิดการพัฒนาระบบราชการไทยให้ดีขึ้นได้

น.พ.สงวน นิตยารัมภ์พงศ์

main