อนัตตา ตามพุทธวจนะอันปรากฏในพระไตรปิฎกบาลีเถรวาทนั้น จริงแท้คืออย่างไร

"อนัตตา" มีความหมายว่า สภาพที่เกิดขึ้นเองโดยธรรมชาติทั้งหลาย ที่ไม่มีแก่นสารสาระ ในความเป็นตัวบุคคล ซึ่งเรามักจะเข้าใจในความหมายโดยรวมว่า "สิ่งซึ่งอยู่ในสภาพอันมิใช่ตัวตน" ในภาษาบาลีเรียกว่า "อนตฺตา" ซึ่งเป็นคำสมาส (อุภยตปฺปปุริสฺสมาส) ซึ่งมีตัว "น" อยู่หน้า เมื่อวิเคราะห์โดยเชิงวิชาการบาลีไวยากรณ์จะเป็นดังนี้คือ

น อตฺตา = อนตฺตา (อิหํ ขนฺธปญฺจกํ ขันธปัญจกนี้) มิใช่ตน เป็นการวิเคราะห์ศัพท์โดยวิธีการเดียวกันกับศัพท์ภาษาบาลีอื่นๆ ที่มีตัว "น" นำอยู่หน้าคำศัพท์อื่นๆ เช่น

น อริโย = อนริโย (อยํ ชโน ชนนี้) มิใช่พระอริยเจ้า

จากการวิเคราะห์ทางด้านภาษาศาสตร์นี้ทำให้ได้ข้อสรุปทางวิชาการใน คำว่า "อนัตตา" จึงมีความหมายว่าคือ "ไม่มีแก่นสารสาระในความเป็นตัวตน" นอกจากนั้นเพื่อความกระจ่างเราต้องนำพิสูจน์ กันต่อไปในส่วนของความหมายว่า "อนตฺตลกฺขณํ" หมายถึง "ลักษณะที่แสดงความเป็นสภาพ" มีพระสูตรและพุทธพจน์ให้เราได้เข้าสู่ความกระจ่างของคำว่า "อนัตตา" ซึ่งมีคำจำกัดความปรากฏ ดังนี้

๑. คำว่า "อตฺตปฏิเขปโต" แปลว่า "เป็นธรรมชาติตรงข้ามกับ "อัตตา" มีพระพุทธพจน์ปรากฏไว้ใน "อนัตตลักขณสูตร" ซึ่งได้ทรงเปรียบเทียบสภาพของ "อัตตา" กับ "อนัตตา" ไว้โดยชัดแจ้ง ณ ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน ปรากฏในพระไตรปิฎกบาลี เถรวาท วินย. ๔/๒๐/๒๔-๒๕ ว่า

"ภิกษุทั้งหลาย รูปเป็นอนัตตา ภิกษุทั้งหลาย ก็ถ้ารูปนี้จักได้เป็นอัตตาแล้วไซร้ รูปนี้ไม่พึงเป็นไปเพื่ออาพาธ และบุคคลพึงได้ในรูปว่า. รูปของเราจงเป็นอย่างนี้เถิด รูปของเราอย่าได้เป็นอย่างนี้เลย.

ภิกษุทั้งหลาย ก็แลเพราะรูปเป็นอนัตตา ฉะนั้นรูปจึงเป็นไปเพื่ออาพาธ และบุคคลย่อมไม่ได้ในรูปว่า รูปของเราจงเป็นอย่างนี้เถิด รูปของเราอย่าได้เป็นอย่างนั้นเลย"

(รูป๎ อนตฺตา. รูปญฺจ หิทํ ภิกฺขเว อตฺตา อภวิสฺส นิยทํ รูป๎ อาพาธาย สํวตฺเตยฺย ลพฺเภถ จ รูเป เอวํ เม รูป๎ อนตฺตา ตสฺมา รูป๎ อาพาธาย สํวตฺตติ น จ รูเป เอวํ เม รูป๎ โหตุ เอวํ เม รูป๎ มา อโหสีติ.)

๒. คำว่า "อวสวตฺตนโต" แปลว่า "ไม่เป็นไปตามอำนาจ หรือ ฝืนความปรารถนา" ดังได้แสดงไปแล้วใน ๑. ว่า ถ้าเบญจขันธ์อันมีรูปขันธ์เป็น "อัตตา" ย่อมต้องสามารถควบคุมเบญจขันธ์ได้โดยที่จะไม่ต้องแก่ ไม่ต้องเจ็บ ไม่ต้องตาย แต่เนื่องจากว่าเบญจขันธ์นั้นเป็นอนัตตา จึงไม่สามารถควบคุมได้จึงต้องเกิดแก่ เจ็บตายไปโดยธรรมชาติตามเหตุและปัจจัย

๓. คำว่า "อสฺสามิกโต" แปลว่า "เป็นสภาพที่ไม่มีเจ้าของที่แท้จริง ดังมีปรากฏอยู่ในพระไตรปิฎกบาลีเถรวาท อนตฺตลกฺขณสูตร วินย . ๔/๒๒/๒๗ ว่า

"รูปทั้งปวง นั่นไม่ใช่ของเรา นั่นไม่ใช่เรา นั่นไม่ใช่ตัวเรา (สพพํ รูป๎ เนตํ มม เน โสหมสฺมิ น เมโส อตฺตา)"

ซึ่งธรรมข้อนี้ได้ถูกนำไปขยายผลโดยพระพุทธทาส ซึ่งเราท่านจะพบได้ว่าในช่วงสามทศวรรษที่ผ่านมาของแนวการสอนแบบ "ตัวกู-ของกู" ล้วนมาจากหัวข้อธรรมนี้เป็นแรงดลใจพระพุทธทาส

๔. คำว่า "สุญฺญโต" แปลว่า "เป็นสภาพที่ว่าง" คำๆ นี้ชอบอ้างกันมากมาย โดยเฉพาะไปปรากฏอยู่ในคำสอนของมหายาน "คัมภีร์ปรัชญาปรมิตาสูตร" หรือที่เรียกว่า "สูตรเว่ยหล่าง" ซึ่งพระพุทธทาสได้นำมาเผยแพร่แก่ชาวพุทธในเมืองไทยในเรื่องของ "ความว่าง" และขยายความออกไปมากมายก็มาจากความหมายส่วนนี้นี่เอง ซึ่งโดยความเป็นจริงแล้ว ยังไม่เข้าถึงหัวใจและความหมายของพุทธพจน์โดยรวม เพราะพระสูตรนี้จะไม่มีความหมายของคำว่า "นิพพาน" แต่อย่างใด ซึ่งพระภิกษุชาวไทยซึ่งเป็นเถรวาท ก็นำมาประพฤติปฏิบัติโดยไม่ทราบที่มาและความหมายที่แท้จริงว่าเป็นของมหายานโดยแท้ ซึ่งเรียกว่า "นิกายเซ็น" ปัจจุบันก็ยังมีการสั่งสอนอยู่ในประเทศไทยเช่นกัน

๕. คำว่า "ยถาปจฺจยํ ปวตฺมานา สงฺขารา" แปลว่า "เป็นสภาพที่เป็นไปตามเหตุและปัจจัยปรุงแต่ง" คำว่า "อนิจฺจภาวโต" แปลว่า "เป็นสภาพไม่เที่ยง" ทั้งสองคำนี้พุทธองค์ทรงมีพุทธพจน์ยืนยันและอธิบายสภาพของความไม่เที่ยงของสิ่งที่จะเป็นอนัตตา หรือความหมายของคำว่า "อนัตตา" (อนตฺตา) นั้นมีลักษณะเป็นเช่นใด ปรากฏเป็นหลักฐานในพระไตรปิฎกบาลี เถรวาท สํ. ข. ๑๗/๔๒/๒๘ ว่า

"สิ่งใดไม่เที่ยง สิ่งนั้นเป็นทุกข์ สิ่งใดเป็นทุกข์ สิ่งนั้นเป็นอนัตตา"

(ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา)

ซึ่งสามารถทำให้พุทธบริษัทเข้าใจสิ่งที่จะเป็น "อนัตตา" ได้นั้นจะต้อง ไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เท่านั้น ฉะนั้น สิ่งใดที่เที่ยงแท้ และ เป็นสุข จึงไม่ใช่สภาพของอนัตตา "อนตฺตา" ดังนั้น สภาพที่เที่ยงแท้และเป็นสุข สภาพนั้นก็จะเป็นสภาพของ "อัตตา"