Ο νόμος "Ι. Καποδίστριας" που μεταβάλλει ριζικά το διοικητικό χάρτη της χώρας τέθηκε για πρώτη φορά σε δοκιμασία στις πρόσφατες δημοτικές εκλογές. Όμως ακόμη και η επιλογή της ονομασίας του νομοθετήματος που "εκσυγχρονίζει" την τοπική αυτοδιοίκηση, κάθε άλλο παρά τυχαία είναι.
Η ουσιαστική υφαρπαγή των αρμοδιοτήτων που ανήκαν στις δημογεροντίες (σώματα των κοινοτήτων) και η απόδοσή τους σε διορισμένα κυβερνητικά όργανα, που αποκλήθηκε παραπειστικά από την επίσημη ιστοριογραφία ως "οργάνωση της εσωτερικής διοίκησης", υπήρξε η ενθουσιώδης έμπνευση του Ι. Καποδίστρια για την ανάπλαση της τοπικής αυτοδιοίκησης. Η σύλληψη του Καποδίστρια για το νέο ρόλο που έμελλε να διαδραματίσουν οι κοινότητες πραγματοποιήθηκε εντέλει στις απαρχές της σύστασης του ελληνικού κράτους από τον Όθωνα (1833), ο οποίος παρέδωσε τη διοίκηση των δήμων σε εντεταλμένους υπαλλήλους. Όσες ενστάσεις κι αν εγείρουμε απέναντι στις δημογεροντίες, με την τελική επικράτηση των κοτζαμπάσηδων και τη συνακόλουθη διαμόρφωση μιας ελληνικής διοικητικής κοινοτικής ιεραρχίας συμπληρωματικής στην τουρκική διοίκηση, οι τελευταίες αναμφισβήτητα αποτέλεσαν κύτταρα τοπικής πολιτικής και κοινωνικής ζωής απ' όπου θα μπορούσαμε να αντλήσουμε διδάγματα για την οργάνωση των κοινοτήτων στο απώτερο παρελθόν. Με το νόμο Περί Συστάσεως Δήμων και Κοινοτήτων(1912) επανεισάγεται η αρχή της αυτενέργειας στη διοίκηση των κοινοτήτων και καθιερώνεται η καινούρια πολιτική του νεοελληνικού κράτους.
Οι λόγοι που, κατά το κράτος, επιτάσσουν την εκ βάθρων αναδιοργάνωση της τοπικής αυτοδιοίκησης είναι πρωτίστως οικονομικοί· συνεπώς εντάσσονται στους σχεδιασμούς που εκπονούνται στο πλαίσιο της ΕΕ. Ας αναφερθούμε εν συντομία σε αυτούς:
Όμως, παρά τις πομπώδεις εξαγγελίες για τόνωση της ζωής στην ύπαιθρο και άνοδο του βιοτικού επιπέδου της, η πραγματικότητα απέχει παρασάγγας από την ειδυλλιακή μεταμόρφωση που δήθεν θα επιφέρει σε αυτήν η εφαρμογή του νόμου "Καποδίστριας". Έτσι, ο νόμος "Καποδίστριας" ίσως να συμβάλει σε μία ταχύτερη εισροή των κονδυλίων που προβλέπονται στα σχετικά προγράμματα της ΕΕ, αλλά χωρίς να προσφέρει τίποτα στην αναμόρφωση της υπαίθρου, καθώς η προδιαγεγραμμένη συρρίκνωση του αγροτικού πληθυσμού κατ' επιταγή της νέας GATT και της νέας ΚΑΠ καθιστά απαγορευτική μια τέτοια εξέλιξη. Αυτή η διαδικασία λοιπόν επιτείνεται μέσω των υποχρεωτικών συνενώσεων δήμων και κοινοτήτων, η οποία θα οδηγήσει στη σταδιακή εγκατάλειψη των χωριών και των καταργούμενων κοινοτήτων από τους κατοίκους τους, και στη μαζική συρροή τους στην έδρα του νέου δήμου.
Εξάλλου η εκπεφρασμένη άρνηση της ΕΕ να χρηματοδοτήσει (εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων) έργα που αφορούν άμεσα τη ζωή των δημοτών, απορρίπτοντάς τα ως μη "αποδοτικά" (πολιτιστικά κέντρα, έργα προστασίας του περιβάλλοντος, ανακαινίσεις κτιρίων για πολλαπλές χρήσεις), και η μονόπλευρη χρηματοδότηση έργων "τουριστικής ανάπτυξης" διαλύει τις αυταπάτες για τα "σωτήρια" κονδύλια της ΕΕ.
Η τοπική αυτοδιοίκηση, θεσμός προβεβλημένος ως προπύργιο "λαϊκής συμμετοχής", που στο παρελθόν περιβλήθηκε με την αίγλη της υποτιθέμενης ανεξαρτησίας των τοπικών κοινωνιών στη διαχείριση των υποθέσεών τους, είναι κενός περιεχομένου. Η ιεραρχική -κατ' εικόνα και ομοίωση της υπάρχουσας κοινωνικής τάξης- εσωτερική της διάρθρωση αίρει στην πράξη κάθε συμμετοχική προοπτική (νοούμενη ως: άμεση και ισότιμη συμμετοχή των πολιτών στην τοποθέτηση των ζητημάτων, λήψη των αποφάσεων, εκτέλεση και συνεχή έλεγχό τους). Η απλή επικύρωση των επιλογών της κρατικής εξουσίας στο ευρύ φάσμα των δραστηριοτήτων της προοιωνίζεται το διεκπεραιωτικό ρόλο της τοπικής αυτοδιοίκησης.
Αυτή την πραγματικότητα εδραιώνει και το σχέδιο "Καποδίστριας". Έτσι οι αποφάσεις που αφορούν τις υποθέσεις της κοινότητας θα λαμβάνονται από ένα κεντρικό δημοτικό συμβούλιο, στο οποίο θα συμμετέχει απλώς ο πρόεδρος του τοπικού συμβουλίου με δικαίωμα ψήφου. Οι κοινότητες κάτω των τετρακοσίων κατοίκων δε θα έχουν δικαίωμα συγκρότησης τοπικού συμβουλίου και αντίστοιχης αντιπροσώπευσης στο μεγάλο δήμο της περιοχής. Εξάλλου σε αρκετές περιπτώσεις -λόγω εσωκομματικού μοιράσματος της τράπουλας ή πληθυσμιακής υπεροχής ορισμένων κοινοτήτων έναντι άλλων- ορισμένες κοινότητες δεν καταφέρνουν να εκλέξουν απευθείας κανένα δημοτικό σύμβουλο, ενώ άλλες επιτυγχάνουν πλειοψηφία στα νεοπαγή δημοτικά συμβούλια και επομένως τη μερίδα του λέοντος στην απόσπαση επιχορηγήσεων (κυρίως από την ΕΕ). Συνεπώς ο παραμερισμός των μικρότερων κοινοτήτων προς όφελος των μεγαλύτερων διαρρηγνύει τις όποιες σχέσεις ισότιμης συνεργασίας και αμοιβαίας συσχέτισής τους.
Πριν την εφαρμογή του νόμου "Καποδίστριας", τα μέλη του κοινοτικού συμβουλίου υπόκειντο στην καθημερινή κριτική των πεπραγμένων τους και αναλάμβαναν κάποιες δεσμεύσεις έναντι των συμπολιτών τους. Η λειτουργία ενός απομακρυσμένου και, ακόμη περισσότερο, αδιαφανούς οργανισμού τοπικής αυτοδιοίκησης, που μπορεί να απέχει δεκάδες χιλιόμετρα από τις κοινότητες και τους μικρούς δήμους, με τις συνεδριάσεις του δημοτικού συμβουλίου να πραγματοποιούνται κατ' ουσία εν κρυπτώ, αποκλείει την άσκηση έστω και ενός υποτυπώδους ελέγχου στο έργο τους. Οι νέοι υπερδήμοι ευνοούν τη δημιουργία ενός επαγγελματοποιημένου σώματος τοπικών πολιτικών, που, όντας οι εκλεκτοί κομματικών μηχανισμών ή δρώντας κατ' εντολή ισχυρών οικονομικών συμφερόντων, θα νέμονται κατά αποκλειστικότητα την τοπική εξουσία.
Οι διευρυμένοι οργανισμοί τοπικής αυτοδιοίκησης, έχοντας εξασφαλίσει τη ροή των κονδυλίων της ΕΕ, θα μπορούν πλέον απερίσπαστοι να φέρουν εις πέρας τα μεγάλα έργα "υποδομής", αψηφώντας πιθανές αντιδράσεις των τοπικών κοινωνιών για επιβάρυνση του φυσικού περιβάλλοντος. Παράλληλα ο διακηρυγμένος στόχος του κράτους για τη μεταβίβαση αρμοδιοτήτων του στην τοπική αυτοδιοίκηση χωρίς όμως τους αντίστοιχους πόρους, εναποθέτει τις ευθύνες συντήρησης της περιφέρειας στους νέους οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης, που απαντούν ήδη με την αύξηση της δημοτικής φορολογίας και την ιδιωτικοποίηση των δημοτικών υπηρεσιών. Οι νέοι απρόσωποι διοικητικοί μηχανισμοί συλλέγουν τα υπέρογκα δημοτικά τέλη για έργα που θα πραγματοποιούνται κυρίως στις έδρες των νέων δήμων, παραδίδουν υπηρεσίες και έργα στους ντόπιους επιχειρηματίεςεργολάβους και επισφραγίζουν την πλήρη υπαγωγή των μικρότερων μονάδων στις επιλογές (περιβάλλον, νέες εργασιακές σχέσεις, έργα) της διοίκησης του κράτους. Συμπερασματικά, η εφαρμογή του νόμου "Καποδίστριας" ενδυναμώνει το κυρίαρχο συγκεντρωτικό μοντέλο, όπως εκφράζεται στο πολιτικό και οικονομικό επίπεδο. Η αντίσταση των τοπικών κοινωνιών με λιγότερο ή περισσότερο δυναμικές κινητοποιήσεις (καταλήψεις κοινοτικών καταστημάτων και δρόμων, άρνηση προσέλευσης στις κάλπες των δημοτικών εκλογών) συνεχίζονται χωρίς όμως να θέτουν στο επίκεντρο της προβληματικής τους το ζήτημα της συμμετοχής όλων των κατοίκων στις αποφάσεις και της εθελοντικής σύμπραξης με άλλες κοινότητες.
Διονύσης Παπαδουκάκης