Hans Feddema
15 januari 2007

Iemand de hel in wensen, komt ook in onze cultuur voor, maar dat doen op het uur U, wanneer je zoals Saddam Hoessein op het punt staat het tijdelijke met het eeuwige te verwisselen, vinden we ongehoord. Woorden als 'walgelijk' en 'barbaars' vielen dan ook bij het zien van de beelden van en het gescheld rondom zijn ophanging. 

De mate van een beschaving in een land herken je aan de wijze waarop men omgaat met elkaar, zei Mahatma Gandhi eens. Nelson Mandela liet vooral beschaving zien door de wijze waarop hij daders bejegende en daarbij tevens recht deed aan de slachtoffers via een publieke Waarheidscommisie. Barbaarsheid niet met gelijke munt betalen dus. 

Het proces tegen de Irakese dictator had vanaf het begin de schijn tegen, vooral door het niveau en de eenzijdige samenstelling van de rechters. Maar de haast die werd gemaakt om het vonnis over de eerste aanklacht meteen uit te voeren -- terwijl er nog vijf zeer belangrijke aanlachten liggen --, wees op een politiek belang. Onverstandig, omdat Irak toch al aan de rand van een grootschalige burgeroorlog staat. Brengt een haastig uitgevoerde doodstraf die burgeroorlog niet alleen maar dichterbij?

Verzoeningscommissie
Wanneer een eerlijke procesgang ten aanzien van de vijf resterende aanklachten nog uitvoerig zijn verloop zou hebben gekregen -- inclusief rechtstreekse tv-uitzending met daders plus verwanten van slachtoffers --, zou hiervan een louterende werking hebben kunnen uitgaan, zoals bij de Zuid-Afrikaanse Waarheidscommissie het geval was. Hetzelfde geldt voor een vonnis van levenslang. Maar Irak en de Amerikanen staan andere 'wegen van verzoening' voor. Bush sprak zelfs over de executie van Saddam Hoessein als "een belangrijke mijlpaal op weg naar democratisering van Irak". Rechtvaardigingsretoriek, denk je dan. Rechtvaardiging, alleen al voor de drieduizend Amerikaanse doden via de invasie in Irak.

In dit licht gezien is president Bush er tot nu toe maar goed afgekomen. Is het rechtssysteem in de wereld dan toch wat minder evenwichtig dan we denken? 
Saddam Hoessein mag dan op zijn grens van leven en dood wat mededogen hebben opgewekt, hij was niettemin een meedogenloze 'held', die het absolute recht op leven in hoge mate schond en nu in zijn eigen zwaard viel. Zijn leven is een les voor ons.

Machocultuur
Saddam is het archetype van een man van macht en eer. Het is het type man dat in allen van ons schuilt, maar dat vooral gedijt in een machocultuur van eer, bluf, wraak, duelleren en andere vormen van geweld. Misschien weten we nog hoe ook in onze eigen cultuur mensen elkaar uitdaagden voor een duel, in de wetenschap dat dit ook de eigen dood kon betekenen. De eer of het welzijn van de familie was de rechtvaardiging, waarvoor men zelfs weerzinwekkende misdaden pleegde. De bekende film The Godfather is een goede illustratie van dit alles. 

De held of schurk, het is maar vanuit welke perceptie je het zag, legitimeerde zijn gewelddadige machtsuitoefening bovendien vaak met het begrip vrede. Zo zou hij de chaos temmen en dus de vrede brengen. Ook Saddam Hoessein zag zichzelf als een vredesapostel, niet alleen gericht op het belang van zijn stam, maar ook op de eenheid van Irak, dat zou moeten schitteren als een voorbeeld in de Arabische wereld. Aan machtsbehoud -- uiteraard een voorwaarde om orde in de chaos te scheppen of om Irak te doen schitteren -- was alles ondergeschikt. Voor het goede doel was geweld geen enkel probleem. 

Mardoek en Tiamat
Het doet me denken aan de aloude Babylonische mythe, waarin de god Mardoek uit het bloed van de door hem gedode god Tiamat de kosmos schept. Hierdoor ontstond de klassieke beheersingsmythe, waarin ook geweld geen enkel probleem, daarentegen het scheppen (vooral door machthebbers) juist een daad van geweld is. Deze mythe, dus het verhaal van de overwinning van de orde op de chaos (bekend als de mythe van het reddende of bevrijdende geweld), is ook bij ons nog springlevend. 

Je ziet dat niet alleen in tekenfilms, stripverhalen, internet en bepaalde films met bad guys en good guys, maar vooral ook door de waarden van het beheersingssysteem, dat ons subtiel geprogrammeerd houdt zonder dat we dat vaak beseffen. Het moeten doden om alles wat goed is te beschermen in de wereld, is een voorbeeld van zo'n waarde. Ook Saddam Hoessein liet zich daardoor leiden, waarbij religie en ook de spiritualiteit van geweldloosheid voor hem vooral een last waren. Bezoek aan de moskee was vaak niet meer dan een tactische zet in zijn beheersingssysteem. 

Maar kwam zoiets ook bij ons niet weleens voor in gesloten christelijke gemeenschappen? En wat te denken van de uitspraak van de alom gerespecteerde Duitse bondskanselier Angela Merkel: "Ik wens het Iraakse volk toe dat het de geweldloze weg op zal kunnen gaan." Een prima wens op zich, maar moeten we dat niet in de eerste plaats onszelf toewensen? We mogen dan de brute wraakcultuur grotendeels te boven zijn -- eenieder van ons kijke in het eigen hart --, zitten we anderzijds niet nog steeds enigszins gevangen in de beheersingstraditie van de Babylonische mythe van het reddende of bevrijdende geweld?

Helden en schurken zijn voor alle mensen van belang, respectievelijk als inspirerend dan wel als afschrikwekkend voorbeeld. Maar heeft ook Saddam in het begin bij ons niet een heldenstatus gekend als steunpilaar van de moderniteit tegenover het 'gevaarlijke' islamitisch fundamentalisme in Iran? Aan diens wraakcultuur zonder enige scrupule zagen we toen maar even voorbij. 

Zelfoverschatting
Al spoedig werd hij echter in onze ogen 'de schurk', ook al bleef hij in het Midden-Oosten nog vrij lang 'de held'. Eigen aan mensen is, of ze nu helden of schurken zijn, dat ze psychologische fouten kunnen maken, bijvoorbeeld door op een gegeven moment aan zelfoverschatting te gaan lijden. Bij Saddam Hoessein zagen we dat in hoe hij soms paranoïde om zich heen sloeg, zijn overmatig geweldsgebruik zonder daarbij nog grenzen te kennen en zijn grote blunder Koeweit binnen te vallen. Ook in zijn onnodige bluffen: om indruk te maken op de buitenwereld en vooral op zijn Arabische medebroeders, en over massavernietigingswapens die hij zou hebben, maar niet had. 

Dat gewelddadige machogedrag werd hem hoe dan ook op een gegeven moment fataal. En zo viel hij in zijn eigen zwaard. Het kan eenieder van ons overkomen. Geweld roept geweld op, of na hoogmoed komt de val, heet dat in de volksmond.
---
Dr. Hans Feddema is antropoloog, publicist en actief in de vredesbeweging