McNamara en zijn moeizame relatie met macht

Hans Feddema

16 april 2004

In de film Fog of War, die deze week in première ging, wordt het optreden van de voormalig minister van Defensie van de Verenigde Staten, McNamara, geanalyseerd. Niet voor niets luidt de ondertitel: Elf lessen van het leven van Robert S. Mc Namara. De bewindsman had niet als enige een moeizame relatie met macht.

Als minister van Defensie adviseerde Robert McNamara president Kennedy nog dringend 'zo snel mogelijk uit Vietnam te verdwijnen'. Als Kennedy's opvolger Johnsson daar boos over is -- 'I want some people killed over there' -- schikt McNamara zich en geeft hij opdracht een bommentapijt te leggen over Noord-Vietnam.

Zelfs gewetensvolle mensen kunnen in een positie van macht vaak niet over hun schaduw heen springen. Later komt McNamara tot inkeer, maar toont hij geen berouw. Hij blijft trots op wat hij bereikte en doet de Vietnam-oorlog af als technisch fout.

McNamara is niet de enige machthebber die een moeizame relatie heeft met de macht. Een ander voorbeeld is de Keniase president Kibaki. In 2002 maakte hij geschiedenis door met een verenigd oppositiefront een eind te maken aan veertig jaar corruptie en machtsmisbruik van president Moi. Hij beloofde voor en vlak na de verkiezingen een nieuwe grondwet, waarin de president minder macht zou krijgen. Maar goed en wel aan de macht wil hij dat niet meer, wat nu de nodige tumult geeft.

Ook Israël lijkt een voorbeeld. Theodor Herzl, de geestelijke vader van de joodse staat, schetste het zionisme als een ethisch ideaal: 'de joodse staat zou model staan voor de menselijkheid en de naburige landen nooit aanvallen'. En wat zien we? Israël is thans een nucleaire staat en door de band met de VS een politieke macht, die bijna veertig jaar onrechtmatig Palestijns grondgebied bezet kan houden, waardoor het Palestijns-Israëlisch conflict is uitgegroeid tot een gevaarlijk scharnierpunt tussen het Westen en de islamitische wereld.

Minder ernstig lijkt de recente uitbreiding van de NAVO met zeven landen richting Russische grens, maar ze is niettemin een onnodig vertoon en versterking van Amerikaanse macht in Europa. Dat de Baltische landen ook NAVO-lid zijn geworden, komt hard aan in Rusland.

Macht is kortom een heikele zaak, ook progressieve bewegingen, hoe idealistisch ook begonnen, bijten zich er vaak op stuk. Goedwillende en op vrede gerichte mensen doen er dan ook goed aan dit gegeven steeds mee te nemen in hun blauwdrukken en alternatieve strategieën. Hetzelfde geldt voor politici die zich met goede bedoelingen sterk maken voor een eigen leger van de EU, al of niet als tegenwicht tegen de VS. Maar het is duidelijk, zeker bij de ontwikkeling van de EU naar een (con)federatie, dat belang en macht het algauw winnen van de ideële doelen. 'Klein Amerika willen spelen' kan ook Europeanen parten gaan spelen.

Macht is overigens niet altijd een demon: misschien liet koningin Juliana dat enigszins zien. Er is ook dienende macht, maar die kan zomaar in haar tegendeel verkeren. Macht blijft nu eenmaal een verleiding. Het is daarom goed om bij alles wat we doen, ook in de politiek, mogelijk misbruik van macht, ook van onszelf, steeds in te calculeren en 'goede bedoelingen' niet meteen kritiekloos te accepteren.
-----
Dr. J.P. Feddema is antropoloog en publicist