Hans Feddema

De entourage is goed. In de sfeervolle Haagse Kloosterkerk houdt oud-ambassadeur Edy Korthals Altes voor zo'n negentig mensen een ‘Ontwaak of ga ten onder’-pleidooi. Aanleiding is zijn bij Van Gorcum uitgekomen boek Heart and Soul for Europe, An Essay on Spiritual Renewal. De discussieleidster stelt Altes voor als 'gelovige diplomaat', die vanuit een gewetensbeslissing over het Star Wars-plan van ex-president Reagan zijn functie als ambassadeur in Spanje neerlegde. Altes, tot eind vorig jaar vice-voorzitter van de World Conference for Religion and Peace (WCPR) en lid van de Pugwashbeweging, begint met te zeggen dat hij geen doemdenker is. Hij gelooft dat ‘God Zijn werk niet laat varen’ en verwijst daarbij naar het einde van de Koude Oorlog en de doorbraak in Zuid-Afrika. Hij vraagt zijn toehoorders dan ook niet te schrikken, als hij al gauw spreekt van een ‘verwarde, gedesoriënteerde mens in een door hemzelf geschapen donkere wereld’.

De wereld is volgens hem ‘donker’ vanwege drie grote crises, die hij kenschetst als tikkende tijdbommen: ten eerste de militaire vernietigingsdreiging, vooral op het terrein van de wapens; ten tweede een onvermijdelijk wordende ecologische ramp door onze productie- en consumptiepatronen; en ten slotte het toenemende geweld door sociale conflicten en de kloof tussen arm en rijk in de wereld.

Altes is lid van het CDA, ook al zou hij willen dat deze partij zich progressiever opstelde. Zijn partijen als GroenLinks, PvdA of D66 al niet volop bezig deze crises te onderkennen en daar wat aan te doen? Het geldt wellicht enigszins voor de laatste twee tijdbommen, aldus Altes, maar niet of nauwelijks voor de eerste. De nucleaire dreiging leeft niet echt bij bijvoorbeeld GroenLinks en PvdA. Hij noemt het ‘een volstrekte illusie' te denken dat (kern)wapens geen fundamenteel gevaar meer zouden vormen. Hij wijst op het grote aantal van 35.000 kernwapens, waarvan 10.000 van een bijzonder destructief kaliber zijn, en op het feit dat grootmachten als Rusland en China ‘recent meerwaarde zijn gaan toekennen aan hun kernwapens’. Grote zorgen heeft hij ook over het Amerikaanse plan van een anti-raketschild. Het wordt ‘onschuldig verkocht’, maar het is volgens hem weinig anders dan de wil van de VS om ‘de absolute suprematie in de ruimte’ te krijgen. Altes: "De militarisering van de ruimte staat op stapel".

Het zijn negatieve trends die hij schetst: militaire, ecologische, maar ook op het terrein van sociale conflicten. Maar zorgwekkender voor hem is nog de houding van de mens, waardoor zulke trends hun kans krijgen. Vandaar dat Altes de mensen krachtig oproept tot spirituele vernieuwing om zich zo te kunnen bevrijden uit de ban van kortzichtig egoïsme en materialisme. Hij is geen theoloog, maar blijkt een toegewijd christen, die bij de Europese mens een identiteitscrisis en doelloosheid signaleert en zich afvraagt waarom de kerken daar niet (meer) op inspelen. Het lijkt wel alsof de mensen niet meer weten, ‘wat spiritualiteit, laat staan wat het christelijk geloof inhoudt'. Altes wijst daarbij ook enigszins beschuldigend naar de Verlichting: "Bij alle grote verdiensten daarvan meen ik toch dat deze op verkeerd spoor is gekomen en te ver is doorgeschoten inzake het marginaliseren van het transcendente." Hij beroept zich op Jacques Delors. Die zou eens op een bijeenkomst van Europese geestelijk leiders hebben gezegd: ‘help Europa aan een hart en een ziel’. Het is de titel van Altes' boek geworden. Het antwoord op de oproep van Delors zou zeer mager zijn geweest, wat Altes ‘een teken aan de wand’ noemt.

Als we niet meer weten wat ‘ons als Europa ten diepste bezielt’, ziet de toekomst er volgens hem grauw uit. Hij weet wel dat religie veel misbruikt is door machthebbers en dat conflicten vaak in termen van door religie gedomineerde breuklijnen verlopen. Hij meent evenwel dat religie ook een positieve factor is als inspiratiebron voor vernieuwing in de geest van vrede en gerechtigheid. "Voor het omgaan met elkaar, de natuur en de dingen heb je een visie nodig. Ook als het gaat om etnisch-religieuze samenwerking." Altes wijst op WCRP-samenwerkingsprojecten in zowel Bosnië als Kosovo. "Juist in de harde praktijk van de EU-economie is het nu van belang de krachten van de vrede te mobiliseren," beëindigt hij zijn lezing.

Na de pauze reageren de mensen eerst wat mat. Men heeft het gevoel verlamd te zijn, omdat de economie een autonoom proces lijkt, en we als het ware leven in de nadagen van het Romeinse rijk, in de greep van rijkdom, macht en materie. En gebeurt er al niet het een en ander om de negatieve trends om te buigen? Altes geeft toe dat er bij allerlei mensen wel degelijk sprake is van een toenemende kritische bewustwording. In die zin is het volgens hem ‘positiever dan pakweg acht jaar geleden’, maar hij constateert niettemin ‘nog geen keerpunt’. De economie een autonoom proces? "Nee, we kunnen daar als we willen ongelooflijk veel aan doen, ook als individu." Het is geen noodlot waarin we zitten, we zijn honderd procent verantwoordelijk. We moeten ons volgens Altes nooit laten verlammen, maar ons trainen in ‘het hebben van een lange adem en opnieuw beginnen'.

Hij houdt van het gesprek met de basis. En dat doet hij dan ook regelmatig. Hij meent, hoewel zelf vooral verkerend in 'hogere' kringen en op internationale conferenties, dat de ommekeer daar vandaan moet komen. "We mogen dan op conferenties consensus bereiken, maar zonder een beweging van onderop gebeurt er niets. Politici zijn vooral gevoelig voor druk van beneden."

Aan het eind van de discussie is de stemming onder zijn toehoorders minder afstandelijk. Het is Altes gelukt de mensen te raken. De discussieleidster bedankt hem als ‘een profeet met een glimlach’, en de volgende zondag wijdt wijkpredikant Lootsma in de Kloosterkerk er een preek aan, wijzend op de innerlijke samenhang tussen de drie crises.

Altes vertelt het me trots, als we een paar dagen later nog wat napraten in zijn flat aan de Haagse Wassenaarseweg, tegenover het Instituut Clingendael. Hij heeft niet al te veel tijd. Over een paar dagen vertrekt hij naar Kyoto, waar het dertigjarig bestaan van de WCRP wordt gevierd, en waar hij vervolgens een bijeenkomst van de Standing Commission on Disarmement and Peace moet voorzitten.

- Waarom toch die grote zorg over de kernbewapening?
"In de eerste plaats zijn de aantallen kernwapens veel te groot: 35.000, terwijl je er met 1000, zoals Rusland heeft voorgesteld, zou kunnen volstaan. De VS voelen niet voor zo’n drastische vermindering. In de tweede plaats weten de mensen niet dat een groot aantal kernwapens op scherp staat en dat nucleaire wapens een wezenlijk bestanddeel zijn van het veiligheidsconcept van de supermachten. Bovendien staat de wetenschap niet stil: er is sprake van de ontwikkeling van een nieuwe generatie kernwapens, ook van het handzame kleinere type. In de vierde plaats gaat het mooie verhaal van de non-proliferatie niet meer op. Het aantal landen met kernwapens neemt toe. Het IKV doet prima werk als het gaat om de opbouw van de civiele samenleving, maar slaapt op het punt van wapens. De wereldvrede is een volstrekte illusie als het ons niet lukt een definitieve doorbraak te bereiken op het terrein van wapens, vooral kernwapens."

- Is de vrees voor militarisering van de ruimte niet wat overtrokken?
"Nee. De VS gaan, wie er ook de president wordt, door met hun anti-raketschild en zullen, om ons te sussen, dat schild de EU op een gegeven moment aanbieden als Amerikaanse veiligheidsparaplu. En als je niet oppast ook nog zonder dat we dat komen te weten, gezien de geheimhoudingsplannen van Solana. Het wordt verkocht als bescherming tegen landen als Korea, terwijl er vredesbesprekingen zijn met dat land. Afgezien daarvan gaat het de Amerikanen natuurlijk om het verkrijgen van de suprematie in de ruimte. Voor de moderne communicatie zijn de satellieten in de ruimte essentieel. Door de moderne militaire technologie is het mogelijk satellieten van de tegenpartij uit te schakelen en voorts elke regio op aarde vanuit de ruimte onder bereik te hebben. Door de naam ‘anti-raketschild’ lijkt het alsof dit gericht is op verdediging, maar dat is bewuste misleiding van het publiek. De militaire technologie van dat plan kan zowel defensief als offensief worden toegepast."

- Eind 1999 is ook in Helsinki een eerste stap gezet in de richting van militarisering van de EU, zonder dat de gewone mens daarover is geraadpleegd.
"Ja, niet iets om verheugd over te zijn. Het lijkt erop dat er onder het mom van humanitaire interventie wordt gewerkt aan versterking van politieke macht. De EU moet haar sterke economische positie dienstbaar maken aan het goede, bijvoorbeeld door tegenwicht te bieden aan de bekrompen houding van de VS om op de recente klimaatconferentie de pijn te veel af te wentelen op derden. Als de EU daarentegen uitgroeit tot een kernmacht, ben ik faliekant tegen een veiligheidsbeleid van de EU. Ook als via het plan van een EU-leger wordt geprobeerd de Baltische staten als het ware informeel via een achterdeur de NAVO binnen te loodsen. Levensgevaarlijk is daarbij de wil tot geheimhouding van Solana. Dan gebeurt alles geruisloos."

- Waarom hebt u zich in uw boek beperkt tot Europa? We staan toch zeer onder invloed van het machtige Amerika, waar overigens het transcendente heel wat minder marginaal lijkt.
"De problemen die ik aan de orde stel, zijn natuurlijk wereldwijd, maar ik heb mijn appel primair op Europa willen richten, ten eerste omdat Delors geestelijke leiders vroeg om een ‘ziel’, en ten tweede omdat ik vind dat Europa af moet van de 'eerst jullie'-houding, dus van afwachten tot anderen over de brug komen. Europa is door haar markt invloedrijk en zou dus veel meer dan nu zelf stelling moeten nemen, en zou een als voorbeeld moeten gelden voor anderen. Maar wat ik zeg, is uiteraard ook van belang voor de Amerikanen en Japanners. Ik zet immers vraagtekens bij het concept modernity en de manier waarop dat militair, economisch en qua macht wordt ingevuld. Je hebt gelijk dat in de VS wellicht formeel meer sprake is van religie dan bij ons, maar het gaat mij natuurlijk om een levende godsdienst. Niet de hypocrisie van het regelmatig ter kerke gaan verbinden met hebberigheid, en een onderzeeër dopen onder de naam 'Corpus Christi'."

- Was de zwakte van de verlichting niet vooral de onevenwichtige doel-middelen-relatie: het te zeer gefixeerd zijn op het doel, waardoor men wat de gebruikte middelen betreft tot het ergste in staat bleek, zoals Hans Achterhuis laat zien in zijn boek 'Politiek van de goede bedoelingen'?
"Zeker, maar haar zwakte is tevens een te optimistische visie op de mens. De verdienste van de Verlichting is dat ze ons bevrijdde van de oppermacht van adel en kerk. Als ik pleit voor een levend geloof, dan kan het nooit zo zijn dat het doel de middelen heiligt. Jezus is een middel tot leven. Als je dat ziet, laat je geen bommenregen vallen. Ik was dan ook tegen de NAVO-oorlog tegen Servië."

- Past in uw 'wordt wakker of ga ten onder'-appel ook het beschermen van het klimaat?
"Ja. De klimaatproblematiek is onlosmakelijk verbonden met ons consumptie- en gedragspatroon. We doen met de bossen wat we willen. Bob Goudzwaard heeft de economische groei eens vergeleken met de groei van een kankercel. Die woekert voort en vernietigt uiteindelijk het leven."

- Ik herinner me dat u als econoom in 1990 een Marshall-plan voor Oost-Europa inclusief Rusland bepleitte.
"Ja, en dan in een gezamenlijk aanpak met een voorlopig behoud van de oude economische lijnen en zonder te snelle schoktherapieën. Nu gebeurde het onevenwichtig en versnipperd, zonder enige coördinatie, terwijl de landen bovendien door ons tegen elkaar werden uitgespeeld, tot op de dag van vandaag. Het is een schande hoe we het hebben laten afweten. Bovendien hypocriet. Nu willen we dat zij hun markt openen voor onze producten, terwijl wij onze markt sluiten voor hun 'sterke' producten, hen ondertussen zoet houdend met de worst van EU-lidmaatschap."
_____________
Dr J.P. Feddema is antropoloog, publicist en actief in de vredesbeweging en GroenLinks

feddema@wish.net