De wereld zit dubbel in elkaar. Vanuit onze westerse machtpositie krijgen de Afghanen na bommen en soldaten nu geld via een donorconferentie. De Amerikaanse vergelding en wraak via bombardementen op Afghanistan hebben direct en indirect onzegbaar leed en massaslachtingen teweeggebracht onder de Afghaanse burgerbevolking. Dit gaat door tot op de dag van vandaag, terwijl de verontwaardig hierover bij links en christelijk Nederland verhoudingswijs gering is. 

Dubbel dus. Ook dat de situatie na 11 september behoorlijk aan het veranderen is – gezien het besluit van Bush deze week de defensiebegroting voor dit jaar met 14 procent te verhogen, niet in de laatste plaats gericht op meer precisiewapens – maakt dat duidelijk. Evenals het feit dat Amerika in de strijd tegen het terrorisme zich nu militair en politiek nogal aan het nestelen is in Centraal-Azië, de achtertuin van Rusland, wat Moskou grote zorgen baart. 

Wat is nu de relevantie van een Martin Luther King bij dit alles, de man die het aandurfde op het hoogtepunt van zijn carrière ook de Vietnam-oorlog van zijn land te veroordelen en dat mogelijk met zijn leven bekocht?

We zeggen als ideaal te hebben een duurzame, rechtvaardige en vreedzame wereld. Maar komt een duurzame of houdbare wereld ooit dichterbij als we in het huidige technische en nucleaire tijdperk doorgaan met het militair uitvechten van conflicten? ‘Duurzaam’ impliceert een gelijkwaardig partnerschap tussen mens en natuur, en ‘rechtvaardig’ een zo ‘rechtvaardig mogelijke spreiding van macht en welvaart’, maar omdat we dat laatste meer en meer laten zitten en er nu zelfs sprake is van een toenemende opeenhoping van macht en rijkdom bij een bepaalde groep, blijft de ‘vreedzame wereld’ voorshands een utopie en daarmee ook een ‘duurzame wereld’.

En toch zullen we hard moeten trekken aan een vreedzame wereld, zegt Luther King , en wel op straffe van de ondergang. Van hem zijn de profetische woorden to live as brothers or to perish as fools (‘als broeders te leven of om te komen als dwazen’).

De zogenaamde idealisten zijn vandaag in de greep van de ‘goede doelen’ en niet van de middelen. Filosoof Hans Achterhuis schreef er na de Kosovo-bombardementen door de NAVO een boekje over onder de titel De politiek van de goede bedoelingen.

Veel mensen hebben hun buik vol van een politiek van goede bedoelingen, juist ook omdat dat zoveel slachtoffers met zich meebracht. Dit bleek volgens Achterhuis in Oost-Europa en recent ook in Kosovo, toen de grote vluchtelingenstroom juist startte na het begin van de NAVO-bombardementen. Wellicht kunnen we ook de vergelding in Afghanistan onder deze noemer brengen, als we zien dat de meeste Amerikanen denken er echt goed aan te doen wat er nu allemaal gebeurt als antwoord op 11 september, en dat zonder dat iets wordt gedaan aan de voedingsbodem, zelfs niet via het geven van recht aan de Palestijnen, en zonder er bij stil te staan dat er zo veel nieuwe haat wordt gekweekt.

Wat zegt King daarop? Ik citeer hem: “We kunnen het ons niet veroorloven de god van de haat te aanbidden.”

De wereld zit volgens hem zo vol militaire massavernietigingmiddelen dat er slechts de keus is tussen, en ik citeer, ‘geweldloze coëxistentie en gemeenschappelijke ondergang’. Hij bedoelde dat in het klein, lokaal en binnen een land, zoals het zijne met de grote rassentegenstelling, maar hij bedoelde dat ook in het groot, in de wereld tussen naties en godsdiensten.

Net als Gandhi legde hij niet de nadruk op de goede bedoelingen zoals politici meestal doen, nee, hij legde de nadruk op de middelen. Met deze benadrukte hij dat een samenleving van broederschap niet te bereiken is met middelen die strijdig zijn met die broederschap. Dat lukt volgens hem niet. Het doel moet zich voorafschaduwen in de middelen.

King was een non-conformist en een man met een droom, maar zijn grote betekenis was, dat hij de nadruk legde op de middelen, dus dat hij koos voor de strijdmethode van Gandhi. Hij ontkent noch negeert de macht van het kwaad. Hij is in die zin een realist, maar omdat hij wist dat het geweld een eigen dynamiek een eigen logica heeft en zo meestal de macht van het kwaad versterkt, wijst hij het middel geweld af. “Als er dan bloed moet vloeien,” zei hij eens, “laten we dan zorgen dat het ons bloed is.”

Kings bovengewelddadige verzet was er volgens hem op gericht de tegenstander niet te vernederen of te verslaan, maar diens vriendschap en instemming te winnen en de bereidheid te hebben lijden te aanvaarden zonder wraak te nemen, zonder met geweld terug te slaan en vooral ook gericht op herstel van gerechtigheid. Met andere woorden, het kwade proberen te overwinnen door het goede.

Welnu, zien we nu dat de VS vandaag een van hun grote zonen daarin volgen? Eerder het tegendeel. Zij lijken met uitzonderingen van de Amerikaanse Groenen en een aantal vredesmensen geheel in de greep van het grote geloof in het militaire. 

We moeten hopen dat de gevolgen van de keuze voor de militaire aanpak na 11 september minder erg zijn dan we vrezen. Misschien hebben we nog weer even respijt, maar men vergeet dat macht geen recht is, dat terrorisme een verschijnsel is en geen staat, een verschijnsel waartegen bommen niet functioneel zijn en dat oorlog meestal de basis legt voor een nieuwe oorlog of, met de woorden van Gandhi, dat ‘als geweld of oorlog eens een goed effect lijkt te hebben, dat goede hooguit tijdelijk is, omdat dat goede algauw wordt overstemd door het kwade dat tegelijkertijd meekomt’.

Ik denk daarom dat we beter bij mensen als Luther King in de leer kunnen gaan, die ons voorhield niet de goede bedoelingen het accent te geven, maar de middelen, en wat hem betreft vooral te kiezen voor de ‘satyagraha’: het bovengewelddadige verzet. En daarbij geestkracht te tonen, dus ‘nee’ te zeggen als je nee bedoelt. Als student zag ik hem meermalen in het journaal sprekend vanuit een gevangenis of op een persconferentie, en het elektrificeerde ons. Er ging een grote kracht van hem uit. Hij stond voor recht en vrede met een zielskracht die een grote impact had. Het is een zielskracht die we allen potentieel in ons hebben. Ik denk dat we die nodig zullen hebben, gezien het weer sterk opkomende militarisme, inclusief de op stapel staande militarisering van de ruimte. Er lijken donkere wolken aan de horizon, maar ook hier geldt: we shall overcome one day.
____________
Dr J.P. Feddema is antropoloog, publicist en actief in de vredesbeweging en GroenLinks.
Hij is oud-statenlid van Z-H. en nu tevens onder meer voorzitter van de werkgroep Midden-Oosten en lid van de partijraad van GroenLinks.