Esakerak (hasiera) | Eibartarrak Home Page |

 

 

Eibarko euskeraren esakera eta bestelako berezitasun batzuk

 

ABABA.- Leloa, tentela. Exklamazio moduan erabiltzen da normalean: "Ababa nok ni ala, ori siñistu deiran!"

ABARRA.- Egoera batzutan, berba bat indartzeko eta ugaritasun zentzua emateko. "Bazan negarra ta abarra egun aretan."

ABADEKUME / ABADESEME.- Elizgizona, apaiza. XVIII mendeko Eibarko Ordenantzetan ageri da. "Egon della Conttuban Justticia Errejimenthu gustticha estteilla nombrau escribauzatt, habaderen semeric".

ABADETARRA.- Gaztelerazko 'clerical' adierazteko. "Abadetar amorratua izan zen beti."

ABARKADUNA.- Baserritarra esateko beste hitz bat. "Abarkaduna izan arren, guk aiñako eskolia aldian dau".

ABAUA.- Abaraska. "Aiñ loratsua zan ingurua eze, erletxian abauak eztixa gaiñezka".

ABELETXIA.- Korta, saroi. Abereak, normalean ardiak, gauez gordetzeko lekua. "Iragorriko abeletxian izan giñan egun artan".

ABENDUA.- Mirua. Txitxalapurra. Gaztelerazko 'milano'. "Abenduak eruan deskuz txitxarik geixenak".

ABERA.- Aberea, etxe inguruko animalia. GANAUA ere esaten da. "Aberats bat zan, bere aberastasun guztia eukana abeletxian".

ABIJOIA.- Hegazti bat. Gaztelerazko 'vencejo'. "Abijoia, ernadian antzerako txorixa...".

ABIXADIA.- Abiada. " Zeroian abixadiak galdu eban, eziñ izan zan ba geldittu biar zan denboran"

ABIXARIA.-Oiloari arrautzak jarri ditzan ipintzen zaion buztinezko arrautza. "Abixaria ipiñi daben lekuan arrautza mordua batu dau gaur goizian baserrittarrak".

ABOSPOLUA.- Inozo samarra, patxadatsua denari esaten zaio. Erderazko 'pánfilo'. "Ikusi al dozu abospolo ori?"

ABOZIÑAUA.- Berezia. Hitz hau, antzinako armen kainoi berezi batzuen izenetik dator. "Aboziñaua eta besterik ez lakua aiz beintzat eu!"

ADARDUN KAKALARDUA.- Koleoptero mota bat. 'Lucanus cervus'. "Udako illunabarrian, adardun kakalarduak egan agertzen ziran".

ADARMIA.- Balio gutxi duena (antzinako monedaren bat?). "Zure asarriak, adarme bat ez detse ardura".

ADARREKUA.- Kapazitate/edukin-neurria. "Adarreko bat pattar Erremona Martantzat, ondoezik dogu ba oian."

AFANA.- Harrokeria. "Afana badarabill bedorrek beintzat".

AFARIKETAKUA / AFARIKETARAKUA.- Jostailua. "Jatxixozuz umiari bere afariketakuak".

AGARRATZA.-Arakatza. Erderazko 'grosella'. "Gure txiki denporan, agarratzak ugari agertzen ziran plazara".

AGILLANDUA.- Gabon-sarixa. Gabonetako kanta batean agertzen da: "Agillando, agillando,/ bizkaittarrak Durangon;/ aingeruak gera, zerutik gatoz,/ poltsia ba'dogu baña / eskian gatoz."

AGIÑETAKUA.- Haginetan emandako zartakoa. "Agiñetako batekin lurrera bota eban".

AGONIXAKUA.- Norbait hilzorian zegoenean jotzen zuten kanpaikada mota bat. "Agonixakua izan da eta ez dakit zein ill ete dan ".

AGURA-MASPASIA.- Zaharraren zaharraz zimeldutako agurea. "Zigarro-mutxikiña aguan ebala atariko atian jarritta egoten zan agure-maspasa bat".

AI AMATXO!.-Larritasuna adierazteko interjekzioa. "Ai, amatxo, au da ondamendixa etorri dana gure gaiñ!"

AI ENNE / AI ENNE BA / AI ENNE BARATATXO BA.- Oinazea, estuasuna adierazteko interjekzioak. "Ai enne baratatxo ba, amen nere azkena!"

AIDA AIDA .- Ume hizkeran ganadua. "Guazen amendik, aida aida dator gureganarutz da".

AIDA!.- Ganaduari aurrera egin dezan agintzeko. " Aida morrosko! aida nafarra! ixoo!"

AIDEKUA.- Pertsona aldabera, aldakorra. "Berbetan zailla, baiña ostian aideko gizona".

AIDEZKO BUELTIA.- Txilinbuelta. Erderazko 'vuelta campana'. "Eskillaran bera, aidezko bueltia eiñ neban".

AIENEKA EGON.- Kexuka aritu. "Gizon eiña izan arren, aieneka egon da gau guztian".

AIENEKIA.- Kexua. "Benetan miñ dabenak, eziñ aienekia gorde".

AINDU.- Bidali. Askatu. "Noek usu bat aindu eban kanpora".

AINGERUA.- Ume-umetan hiltzen denari buruz esaten da. "Aingerua izan da gaur, Untzaga kaletik."

AINGERU KANPAIA.- Haur bat hiltzen zenean jotzen zen kanpaikada mota. "Aingeru kanpaiak diardu, zeiñen umia ete da?".

AITTA BESUETAKUA.- Aita bitxi, aita ponteko. "Aitta besuetakua neban eibartarra".

AITTA-JAUNA.- Aitona. "Batzutan esaten dugu aittaitta ordez, aitta-jauna".

AITTA-ORDIAZKUA.- Aitordea. "Umezurtz gelditu zanian, aita-ordiazkuagaz jarri eben".

AITTIAREN!.- Harridura interjekzioa. "Aittiaren! Beittu zer dirudixan gizajo orrek".

AITTIAREN BATIAN.- Bapatean, agudo, berehala. "Aittiaren batian eiñ zittuan ein biarrekuak lagunartera azaltzeko".

AIXELKO.- Ipuinetan, azeriari ematen zaion izena. "Aixelko ipoiñ guztietan, motxalle argi bat letz agertzen da".

AIZEGORRIA.- Haize hotza. Gaztelerazko 'cierzo'. "Arpegia ebateko moduko aizegorria ebillen orduan sasoian".

AIZKOLKETAN.- Aizkorarekin jardun. "Erremiak aizkolketan ango errikuak".

AIZTATZAKUA / ALABATZAKUA.- Ahizpordea. Alabordea. "Ezkondu dan ori, aiztatzakua dau Maritxuk".

AJAJA.- Barrearen onomatopeia. "Sumendixa txokiatzalliak zittuan nik entzun ditturan ajaja bizixenak".

AJE EGUNA.- Astelehena. "Jai egunan biaramona, aje eguna".

AJETSUA.- Ajea sarri izaten duena. "Astelen guztietan ajia eban, ajetsua zanetik".

AJIA.- Larregi jan eta edan ondoren, geratzen den gorputzaldi txarra. Normalean jaiegunen biharamonetan". "Ajia osatzeko berriz eran ezkero, ajian ajia, esaten daben letz, ajerik txarrena".

AJURIA.- Umeen gaisotasunak sendatzeko metodo bat. "Ipinixozu ajuria perrejil kertentxo batekin".

AKABATZAILLIA.- Armaren metalezko atalak leuntzen dituena. "Melitton Sosua, akabatzaillerik onena".

AKABUA.- Heriotza. "Ainbeste atsekaben ondoren negua, eta axe izan zan bere akabua".

AKASO.- Beharbada. " Bixar akaso etorriko naiz".

AKATSA.- Koska. Gutxitzea. Hutsa. "Labaiña orrek akats aundi bat dauka". "Akats aundi bat eiñ zetsan kinzeniari, Katilluneko tabernan". "Galdu daben pelotarixak akats mordua euki dau"

AKETUA.- Gizonkote, gizon galanta. "Arrate baillian baziran aketuak bildurra sartzeko bestekuak".

(IT) AKO.- Harridura adierazteko interjekzioa. A zelako. "Ako agurian xaxaria, alako epelkerixak aomiñian dittuala".

AKOLITXUA.- Elizmutila. "Gaztetan akolitxo eitten eban elizan".

ALA, ALA!.- Agintzeko hitzak. "Ala, ala! goazen emendik betiko".

ALABATZAKUA / ALABA ORDIAZKUA.- Alaborde, senar-emazteetariko baten alaba dena bestearekiko. Baita senar-emazteok eurena ez dena alabatzat hartzen dutena. "Alabatzakua izan arren, maittiena eben". "Ama ordazkuak azi eban nere andria, umezurtz geldittu zanetik lauoiñian ibiltzen zala".

ALA BIARRIAN.- Kasualidadez. "Urkusura noiala, ala biarrian topau neban nere emaztia izango zana".

ALBAKUA.- Egunsentia. "Albakuakin jaikitzen da egunero".

ALBATIA.- Urtegietako atea. Erderazko 'compuerta'. "Guenengotik Isasira etortzen zan albatia jasotzera".

ALBORA EIÑ.- Alde batera egin. Okertu. "Albora eizu, mesedez, burdixa igaro arte". "Ezkerrreko ormiak, albora eiñ dau eta laster da lurrera".

ALDAPADIA.- Aldapa, aldatsa. "Laupagotik bertantxe zan diñoten aldapadia".

ALDEZ SEGURU.- Lehendik, aurretiaz, erabakita. "Txofer-karneta ataratzeko aldez seguru juan biar da esamiña eittera".

ALDIAK.- Okerruneak, desberdintasunak. "Gona barren orrek aldiak daukaz ondo emoten ez dabenak".

(L) ALDRADIA.- Hegazti multzoa. "Leentxuago pasau dok aldrada galanta".

(IT) ALDRIA.- Lagun edo animalia talde handia, saldoa. "Lagun aldria urritxuaz zoian igeslarixeri esker".

ALETAKUA.- Bakana, urria. "Gizon aundixak, aletakuak izaten dira".

ALGARA EIÑ.- Barre egin. "Maitte nebala esan netsanian, algara batekin erantzun zestan".

(IT) ALKARREKINGO.- Elkarrekin, batera."Gerra denporan, amaika gora-bera ta alkarrekingo ibillaldixak erabilli genduzen Joxe lagun eibartar ondo ezagunak eta bixok".

ALKOTZA / AOTZA.- Garia eta zekale garauak batzen dituen azala. Gaztelerazko 'cascabillo'. " Garixa batu ondoren, alkotza eta lastua ugari".

ALPERRA.- Mahaiko daratulua. Lurra zapaltzeko harrizko zilindroa. "Izan leike alperra, gure aittaitten makiñak aittatzeko modua". "Alperragaz sokil guztiak txiki-txiki eiñ zittuan".

ALPERRONTZIXA.- Alper handia. "Gizonak, alperrontzi, etxekalte negargarri batek urte detsa koittauari".

ALPERTSUAN.- Ezer egin gabe egon. "Alpertsuan bizi da, ezer eiñ barik, ez beretako ez bestientzat".

ALTZAGARRIXA.- Zerbait kili-kolo dagoenean, alde motzenari azpian ezartzen zaiona. Gaztelerazko 'calzo'. "Altzagarrixa jarrixozu mai orren anka errenari".

ALUA.-Interjekzio peioratiboa, Toribio Etxebarriak dioenez, ondarrutarrengandik jasotakoa. "Ator ona, aluori!"

AMA / AITA BESUETAKUA.- Ama / aita pontekoa. "Nere ama besuetakua, Aramaixotikua".

AMABI-AMABIETAN.- Hamabietan puntuan. "Amabi-amabietan agertu zan, uts ein barik".

AMA DIAGARRA.- Laguntza eskatzeko oihua, deiadarra. "Ama diagarrak ziran itxasuan aldetik".

AMAMA.- Aukeran. "Pelotia tanto eitteko amama ekan, baiña uts galanta eiñ eban".

AMANDRIA.- Amona. Neskatoei marimaisu esateko. Gizonezkoa bada, maritxua. "Gure amandria, Irustanekua." "Bene-benetan amandria dozu ume ori". "Zan gizon zerbait amandria".

AMA-ZULO.- Amaren ondoan larregi egoten diren umeak dira amazuloak. "Ama-zulo bat da ume ori, eta ez da gauza izango ezertarako."

AMESETA TXARRA(K).- Amesgaiztoa. "Ameseta txar batek esnatu eban".

AMIA.- Kumea eginda dagoen animalia. Nagusia, agintzailea, batez ere jolasetan. "Amiak igartzen badetsa abixia topau detsazula, lagako dittu arrautzok bertan bera". "Oin zeu zara amia, galdu ein dozu ba".

AMORRAIÑ ZEIA.- Amorrain kumeak. "Gure diputaziñoak amorraiñ zeia zabaltzen eban errekatxuetan, arrazia ez deiñ galdu".

ANABASIA.- Nahastea. "Zikirri-zakarren nastia, anabasia".

ANAI ERDIXA.- Guraso desberdinetako anaiak. "Anai erdixa eban, ama birenak ziralako".

ANBOTOKO SEÑORIA.- Anbotoko dama. "Anbotoko señoria ezagututako baserritarrak, asko ziran len".

ANDADORA.- Beirazko kanika. "Andadorak ziran agarratzan itxurakuak".

ANDERUAK.- Hil kutxa kanposantura eroaten zutenak. "Anderuak eruan dabe Urkiko esparraura".

ANDIKUA.- Beste aldekoa. "Andikao, Elgoibarren esaten jakon baserrixa, ibaixan andikua".

ANDRAKUMIA.- Emakumea. "Andrakumia izan arren, gizon askok baiño ganora geixago eukan traturako".

ANGIRA SINBRIXUA.- Aingira kumea, angula baino handiagoa. " Goiz guztia uretan emonda, aingira sinbrixu bat baiño besterik ez dogu atara".

ANKA ERRENA / ANKA MOTZA.- Errena. "Anka errena izan arren, beste asko baiño azkarragua zan mendixan gora". "Anka motza baiña gu baiño lenago eldu zan Izura".

ANKA GORRIXA.- Jaioberria. "Anka gorririk izan al dozu etxian?"

(IT)ANKA-JOKUA(K).- Lasterketa, ihesa. " Ara eldu giñanerako zalapartak eta jentien anka-jokuak baño ezbazebizen..."

ANPOLARIXA.- Handia, ederra, galanta esateko, gerezi mota hori bezalakoa. "Neskato anpolarixa dago zure alabia".

ANPORLARIXA.- Gezurteroa, gezur asko esaten duena. "Arrajolako Anporra baiño anporlari aundixagua zan".

ANPORRA.- Gezur handia. "Anporra zuk oiñ esan dozuna".

ANTSA.- Hatsa, kiratsa. "Orko oillotegixan batzutan egoten dan antsa, siñistu eziñekua"

ANTXITXIKA / ANTXITXIKETAN.- Arineketan, lasterka. "Beti, batetik bestera, antxitxika dabillen gizona dozu ori".

ANTZA.- Traza. Hatsa, kiratsa. "Onek badau aren antza". "Errekia zikindu zanetik, egon ezindako antza dago Azitain aldian."

ANTZERATU.- Gauza bat gorpuztu, forma eman. "Nekez baten antzeratu dau gauzia, eta oiñ zegozer dirudi".

ANTZITTU.- Usteldu. "Saldu baiño len antzittu jako arraiña".

AÑUBIA.- Leku heze eta itzaltsua. "Ametza, añubietako zugatza". "Euzki aldian ostia, añubia".

AO AUNDI.- Behar denean, isiltzen ez den harroputza, harroskoa. Erderazko 'bocazas'. "Ao aundi bat izan arren, ez jakozen auan kabitzen esaten zittuan gezurrak".

AO BATETIK.- Aho batez. " Mundu guztiak ziñuan ao batetik".

AO BERO.- Esajeratua. "Erdixa baiño geixago kendu biar jako arek esaten dabenari, ao bero bat dalako".

AO FIÑA.- Mokofina, jate kontuan gauza onak atsegin dituena, aditua. "Ez erozer gauza atara ari maira, ao fiña da ta".

AOZABALA.- Isilik egoten ez dakien harroputzari esaten zaio. Gaztelerazko 'bocazas'. "Orrekin alperrik dok, beti izango dok aozabal galanta".

AO ZATARRA.- Biraoak sarri botatzen dituena. "Peralta bezin ao zatarra".

AOKADIA.- Esajerazioa, gezurra. "Bota dau oiñ be aokadia, guzurti aundi orrek!"

APALA.- Behe mailakoa. Erderazko 'villano, siervo, proletario'. "Apala bizi zan Apalateixan".

APALDU.- Gutxitu, beheratu. Gaztelerazko 'rebajar'. Makurtu, zentzu psikikoan. Gaztelerazko 'rebajarse, humillarse'. "A zan tontor zorrotza, apaldu dabe eta lau-una politta geldittu da". "Oso apalduta etxeratu da".

APALUNIA.- Mailetunea. 'Abolladura'. "Burpill onek apalunia dau eta salto eraitzen detsa burdixari".

APAIÑA.- Apaingarria. "Etorri zan apainduta bere apaiñ guztiegaz".

APAPA.- Ume-hizkeran kalea, kalera irten. "Goazen apapara, egualdiederra dado ta".

APATX EGIN.- Ume-hizkeran jarri, eseri. "Apatx eizu amatxon onduan, mama erateko".

APENAS.- Kantitate urria adierazteko erabiltzen da. Aditzari -EN eransten zaio berba erabiltzerakoan. "Apenas iñor etorri dan". "Apenas biarrik eitten daben".

(L Q)APIONIAN ILL.- Ehiztari giroko esaldia. Lurrean geldirik edo oinez, hegan hasi baino lehen, doan hegaztia hiltzeari deitzen zaio. Ehiztariek ehiza mota hau ez dute aintzakotzat hartzen. "Jarritasek zazpi eper bota jittuk baiña sei apionian".

APIONAU/APIONIAN IBILLI.- Oinez ibili. "Antxiña autorik ez genkagunian apionau eitten genduan emendik Besaidera". "Apionian juaten giñuan mendiko erromerixetara".

APROPOS.- Txantxetan. "Apropos esan zetsan, baña bestiak ez eukan txantxetarako gogorik eta benetan artu eban".

APUA.- Hazitarako txerria. Putazalea. "Apuak ez dau gauza okelatarako." Apua esaten jako andrazaliari".

ARAGIXA.- Haragia, bizirik dagoena. Hildakoa, jatekoa okela da. "Aragi bizixan daukat orpua, ospelekin".

ARAMAITTAKUA.- Angelusa. 'Abe Marixakuan ordua'-tik. "Aramaittakua izan da eta oiñ umiak lotara".

ARAÑEGUN ANTXITXIK.- Herenegun aurreko eguna. "Arañegun antxitxik ill jakue senide bat, eta gaur arte ez dabe jakiñ ezer".

ARASUA/ARAZUA.- Zeozer egiteak ematen duen lana. "Materixalak onenbeste, eta gañeko arasua iru errial".

ARATIAN /ARATAN.- Gora begira igerian egin. "Aratian eitten dau, obeto ostian baiño".

ARAZIA /ARASIA.- Balda, apala. "Amentxe arazia jarri biarra daukat, erosi dituran liburu barrixentzat".

ARBASUA.- Harritza. "Emendiko aldetik dana arbasua da".

ARBIDIA.- Kaltzada. "Bide txingor onek, arbide batera joten dau".

ARBITZA.- Kuartzoa. "Arbitzak ostiango arri guztiak erreixatzen dittu".

ARBOLA BURUA / GERRIXA / IPURDIXA.- Arbola burua. Enborra. Ebaki ondoren geratzen den enbor zatia eta sustraiak. "Arbola-burua orrittuta dagonian, txorixendako eskuta-leku ederra". "Pago arek eukan gerrixa, lau gizonez artu eziñdakua". "Amaika arbola-ipurdi bazan gure izandako pagadixetan, izugarrizko friztixak dirudi ebela lurrian ezkutau gurarik".

ARBOLA TANTAIXA.- Inausi gabeko zuhaitza. "Arbola tantaixak lagatzen ziran oso-osorik egurretarakuen artian, biar nausixetarako".

ARBURUA.- Harkaitza. "Itsas ertzeko arburuetatik, arrantzale eitten eban amuagaz".

ARDAU NAFARRA.- Ardo beltza. "Eibarren geixen eraten dana, ardau nafarra. Rioja aldietakua".

ARDI-ERRENA.- Beti azkenengo ibiltzen denari esaten zaio. "Amen dator, alakoren baten gure ardi-errena."

ARDI KAKA / KOROTZA.- Arkakusoarena. Ardiarena. "Barruko erropak ardi kakaz beteta lelengo egunetik". "Lorendako, ardi korotza simaurrik onena".

AREDUNA.- Lehen garbitzeko area saltzen ibiltzen zena. "Aritxixoko areduna izan ete da gaur Eibarren?"

ARGALA.- Eskasa. "Gizonak, baldarra urten detsa eta bizimodu argala daroie".

ARGI! .- Erne egoteko adierazten duen interjekzioa. "Argi, or dozu ba azkena!"

ARGI ERAIÑ.- Tailerretan metalezko piezei distira eman. "Eruaizuz Sosuanera pieza onek, argi eraitzera".

ARGI-MUTILLA.- Tailerretan eta, gauez lana egiteko erabiltzen zen kandelari eusteko beso tolesgarria. "Argi-mutilla jarrirak tornu aurrian, gaur berandura arte biarra eiñ biarko juat eta".

ARI.- Zeregina. "Ari onetan daroiat egun guztia".

ARIAPEKUA.- Erreketan lur azpitik sortzen den ura. (N) Ezkutuko gauza ere esan nahi du. "Agortzen ekinda laga eiñ biar izan genduan, ariapeko aundixa agertu jakulako". "Oiñ danian dabill ariapeko dirua".

ARITXALARIXA.- Etxetik alde egindako semea edo alaba. "Seme batak, aritxalarixa urten zetsan".

ARI-ARIXAN /ARI ARIRA.- Zerbait egiteko zorian. Gaztelerazko 'a punto de, al filo de, justamente'. "Platano azala zapaldu dau eta jausi ez da eiñ, baiña ari-arixan ibilli da" "Ari arira egon, ill edo bizi".

ARIRA.- Zehatz-mehatz. "Arira pixau biarra dauka urriak".

ARIXA(K) IXO.- Torlojo baten haria (gaztelerazko 'rosca') desegin edo apurtu. "Torloju oni arixa(k) ixo jako(z) larregi estutziakin."

ARIXETAN LOTU.- Torlojoz lotu. "Arixetan lotutakua, gogorragua ultziegaz josittakua baiño".

ARJUA.- Harrak eginda dagoen fruta. "Aurtengo sagarrak, geixenak arjua".

ARKAKOTZUA.- Arkakusoa. "Iñoiz ikusi al dozu dantzetan arkakotzu...".

ARLOTETU.- Osasun txarra dela eta, desitxuratu. Erderazko 'demejorar, degenerar'. "Oiñ urrengo ikusi nebanetik ona, asko arlotetu da".

ARLOZIA.- Harlauza. ''Artaitxari aindu detsaraz arlozak, txarrikortia eitteko."

ARMOZUA.- Gosaria. "Zorziretan izaten zan Eibarren armozua, eta armozutan, kafia eta esnia".

AROLA.- Arina, ez trinkoa. "Aldia eguan Ermuarretako ogi mardotik, beste labari batzuen ogi arolera".

ARRA / ARRAKIZUNA.- Neurria. Gaztelerazko 'palmo'. Gorrotoa. "A asarria izan genduanetik, betiko arra desta gizon orrek". "Berba orrek arrakizuna sortzeko bakarrik zeuen artian".

ARRAINDIXA.- Arraindegia. "Urte asko arraindixa amendik aldatu zala".

ARRAINDUNA.- Arrain saltzailea. "Arraindun kalerik kale, naiz euri eta naiz eguzki".

ARRAITXIKO /ARREBURRITXIKO.- Norbait lepoan eraman, zankabe azpitik nor bere besoak pasatuz, eta goian dagoenak samatik oratuz. "Arraitxiko eruan dau aitta zarra, botua botatzerz

ARRAIXO! / ARRAIXUA!.- Harridura edo haserrea adierazteko interjekzioak. "Arraixo madarikatua! Obeto eingo euke lotsa apur bat eukitziakin". "Arraixua! a zuan nik zuen kafian, Sanjuanetan ikusi neban gittarria".

(IT) ARRAIXUAK EZ BADITTUK!.- Interjekzioa, hartutako erabakiari edo esandakoari indarra emateko erabiltzen da. Bai horixe! "Semia ikusi ondoren, etxera, ni ...etxera! bai arraixuak ezpaitxuk!".

ARRAKA.- Umeen jolasa. Arra da neurria. Intxaurrekin lehenago, gero zapata-takoiekin (tako eta arra). "Eskolan sartu aurretik arraka eitten genduan Untzagan".

ARRAKIXA.- Aihertsua, besteenganako arra izaten duena. "Arrakixa zanetik, ez zetsen iñoiz parkatu".

ARRAMUZKADIA.- Purrustada. "Eiñ zestan arramuzkadiakin, bildurtu ninduan bizi guztirako".

ARRANUA! .- Harridura edo haserrea adierazteko interjekzioa. "Arranua! Zer diabru dok ori!"

ARRANUA.- Saia. "Gure txiki denboran, arrano asko agertzen zan Eibarko mendixetara".

ARRAPATZEN.- Umeen jolas bat. "Berrogei kontau eta arrapatzen eiñ deigun afaittarako ordura arte"

ARRARIA.- Beldurrak edo hotzak eragindako ikara. Gaztelerazko 'estremecimiento'. Aurrerapena, aurrerakada. Gaztelerazko 'tirón'. Erlojuaren orratzak egiten duen aurrerakada ere esan nahi du. "Arraria eiñ jata, aren zaurixa ikusitta". " Zure semiak ein dau arraria, oiñ urrengo ikusi nebanetik!" "Dibujoko eskolan, arrarian zaiñ danok urtentzeko".

ARRAUSIN.- Aharrausi, logurearen edo gosearen eraginez ahoa zabaltzen denean. "Arrausin luzia, loguria edo gosia".

ARRE!.- Astoari aurrerantz egiteko esaten zaiona. "Arre astua, ixa etxian gara ta!"

ARRIABARRA.- Harria (txingorra). Hondamena. "Arriabarra dator Elosu aldetik". "Arriabarra galanta badatorkigu zuk eiñ dozunagaz".

ARRIOLARIXA.- Koldarra. Oilar eta ahari jokoetan atzera egiten duen animalia. "Soldautzatik etorri danetik arriolari aundixa eginda dago". "Baserriko ollarra, aundixa eta arriolarixa".

ARROKIA / ARROTIA.- Harroputza. "Arrokia dozu, uste barik, gaztetxu ori!" "Arroti bat zalako, ez zan eldu iñora".

ARRONKIA.- Esneak eta, egosi ondoren ontzian uzten duten arrastoa. "Esne onari igarten jako ontzixan lagatzen daben arronkatik".

ARTA-MALUTIA.- Artaburuen azala. "Arta maluta mietzenak gordetzen ziran, takorrixa batzeko".

ARTA-URKULTZIA.- Artoa garandu. "Arta-urkultzia, unamorixuan, ipoñak esanaz..."

ARTEZ ARTEZ.- Lau lau. "Beizuko zabaletik aurrera, artez artez, edo lau lau Elgetara".

ARTEZ.- Erabatera, zuzen, zehatz-mehatz. "Esan netsanian nere asmua, erantzun zestan artez bere ezetza".

ARTIZARRA.- Venus planeta. "Bera artizarra da goizeko izarra eta arratseko izarrra".

ARTO-BERUA.- Egin berri dagoen artoirinezko ogia. "Arto-berua, gozua utsik be jateko".

ARTODUNA.- Arto saltzailea. "Izan ete da gaur artoduna kale aldetik?"

ARTOLA.- Lodia, gizena esateko. Dirudienez, sasoi batean bazegoen Artolatarren bat oso lodia zena, eta hortik etorri ei da berba hau. "Amen bertan Artola, askia bere kontu daben ezkero!"

ARTOMAILLASTUA.-Arto landarearen zurtoina. Gaztelerazko 'caña de maíz'. "Artomaillastua erretzen dihardue eta ako keia dagoena!".

ARTOPILLA.- Inozo samarra, oso patxaratsua. Erderazko 'pánfilo'. "Ezergatik estutzen ez dan artopilla gure morroia".

(IT) ARTO-ZATIA.- Pertsona ona, zintzoa. "Burutik anketaraiñoko arto-zati berinkatu bat genduan".

ARTZANA.- Antzina motxailek hartzarekin egiten zuten kantuaren izena. "Aratostietan artzana juaz, zeroien katetik, erriko gizon zatar bat".

ASA-KERTENA/AZA-KERTENA.- Astakirtena. "Kalekua izan arren, asa-kerten galanta urten dau mutill orrek".

ASABA-ETXIA.- Sortetxe, oinetxe. "Unzetatarren asba-etxia zan Kontaderukua, Eibarren".

ASE TA BETE.- Jaten guztiz aseta edo beteta geratu. "Oiñ ase ta bete eiñ biajuagu".

ASEKIZUNA.- Jateko oparo, ugari egon. "Bazan asekizuna egun artan, Marixan tabernan".

ASMAMENA.- Irudimena. "Asmamen aundiko umia jatzu bai egixak eta bai guzurrak apain ederrez janzteko".

ASPAMENTUAK.- Gorputzaren ez ohizko mugimenduak. Plantak egin. Gaztelerazko 'aspavientos'. "Aren aspamentu aundixak, geixenak plantak."

ASPERKIZUNA.- Aspertasun, gogaitasun, asperraldi. "Lana baiño latzagua, asperkizuna".

ASTA NAFARRIXA.- Nafarreria. Erderazko 'viruela loca' izeneko gaisotasuna. "Asta nafarrixakin daukagu txikiña"

ASTAPOTRUA.- Animalien hesteekin egiten den peloten gunea. "Pelotiak zenbat eta astapotro geixago euki, orduan da gogorragua".

ASTABURUA.- "Antxiñako eskoletan, astaburua jartzen zetsen ikaslari motelenari".

ASTAKO.- Ipuinetako astoa. Astakirtena. "Gero astako agertu zan aundiki jantzitta". "Len zan astako, gaur zaldun dirua eiñ dabelako".

ASTAÑA.- Astamea. "Gertau dau astaña, kalera jatxitzeko".

ASTAPUTZA.- Astoaren uzkerra. Gauza baten balio eskasa adieratzeko erabiltzen den berba. Zapaltzean hauts beltza ateratzen duen perretxiko mota. "Astaputzak darixola zoian aldatz gora". "Astaputza al dok, orretara alperrik galtzeko gauzia!". "Liburuak esaten dabe, astaputz onek, jatekuak dirala gaztetan".

ASTARTU.- Jo, astindu. "Astartik alper ori!".

ASTAUSAIÑAK.- Astakeriak. "Ganberruak beti astausaiñetan agertzen dira leku guztietan".

ASTEGUN BURU ZURIXA.- Astegun normalean aparteko gauzaren bat egiten denean esateko erabiltzen da. "Soñekurik onena jantzita, astegun buru zurixan."

ASTIROTU.- Astia hartu. "Astirotu neiñian, eingo detsut karta luzia".

ASTO-BIARRAK.- Lan neketsuak. "Baserrixan asto-biar asko eitten dabe, bai gizonezkuak eta bai andrazkuak".

ASTORAU.- Nor bere onetik irten eta artega jarri. Sexu-grina piztu ere esan nahi du. "Guzurrezko kontuegaz, astorau eben erri guztia". "Maietzian, astorauta ibiltzen dira astuak".

ASTRAPALA.- Anabasa, nahasmendua. "Azken tantuan txapapera bota ebanian frontoian urten eban astrapalia, siñistu eziñekua".

ASTUNKIXA.- Astuna. "Astunkixa da zuk diñozun liburua, arrara baten irakorteko".

ASTUNKO.- Pertsona astuna. Gaitzizena, astun samarra izango zen baten bati ipinitakoa. "Astunko, Italiara juan zanian armak saltzera..."

ATE-TXINGETA.- Kisketa. "Ate-txingeta zan orduan naikua, ez zalako lapur bildurrik".

ATEGAIÑA.- Ataburua. Gaztelerazko 'dintel'. "Ategaiña, arri landua, eta arrilanduan, jabian armak, jauntxo asko zalako gure aldietan".

ATERRIK.- Aterri. "Aterrik dago eta urten geinke".

ATORRIA.- Emakumezkoen alkondara. "...Ebruan be eziñ garbittu zure atorra magala".

ATSO-IPOÑAK.- Siniskera, superstizioa. "Sorgiñ ipoñak, atso-ipoñak, siñistu ez biarrekuak".

ATSO-SORGIÑA.- Sorgina, aztia. "Atso-sorgiñ batek siñistu eraiñ zetsan, aberatsakin ezkonduko zala".

ATSOTU.- Zahartu (emakumeak). "Gazterik atsotu zan, atsuegaz burua bat eiñda bizi zalako"

ATSUA / AGURIA.- Ezkonbarritan senar-emazteek elkar gozoki izendatzeko erabili ohi dutena. "Bere gustoko gauzia daroiat nere atsuari, gaur dalako urte bete ezkondu giñala".

ATXEKIXIA.- Kexua, arrenkura. Gaztelerazko 'achaque'. "Atxekixia eta illetia ugari badau beronek beintzat".

ATXITXA PIPIA.- Baserritarrek erabiltzen zuten igeltsuzko pipa. "Aratostietan jantzi eban umia baserritar, atxitxa pipiagaz".

ATXURRA.- Mozkorra. "Bart ikusi neban zure laguna atxur galant batekin"

ATZAUNDIXA.- Hatzamar lodia. "Atzoskola juan biar jata atzaundixan"

ATZEKO-ZULUA.- Ipurdiko zuloa. "Errezagua artara esatia onetara baiño".

ATZELARIXA.- Pelotan atzeko koadroaetan jokatzen duena. Homosexuala. "Atzelarixak eutsi eta aurrelarixak tantuak eiñ". "Aurrian jokatzen badau be, ori atzelarixa da".

ATZENA.-Azkena."Auxe da neukan diruaren atzena"

ATZERA.- Berriz. "Iru edo lau bidar, atzera ekiñ biar izan dogu bizi-modua ainbeste gerrakin".

ATZIAK.-Ipurdiak."Neskame aren atziak ba eben zabaleria"

AU BAI..!.- Nahigabea adierazteko interjekzioa. "Au bai izatekua neri datorkirana..!"

AU DOK AU! .- Poza edo harridura adierazteko interjekzioa. "Au dok au izatekua, osabia ill eta aberastu".

AU-AU.- Ume hizkeran txakurra. Txakurraren zaunkaren onomatopeia. "Guazen amendik, au-au dator eta."

AUJIXAK.- Poza, alaitasuna adierazteko oihuak. "Soluan bera, aujixak eiñaz lau aldietara".

AUKERAN.- Eraz, egokiro. Beharbada, agian. "Aukeran etorri zara, zeure eritxixa biar gendualako, autu onetantxe". "Aukeran aunditxua daukagun etxia."

AUMAUA.- Ganbaran edo kutxetan lasto artean berde dagoela gorde ondoren, heldutako fruta. "Sagar aumauak gorderik Gabonetarako".

AUNDIÑA.- Haundiena. "Aundiña be, amar arruak artzen dabena".

AUNTZ-BIZARRAK.- Erderazko 'perilla'. "Lopetxuak zituan lau edo bost auntz-bizar okotzpian".

AUPA!.- Ume-hizkeran, jaiki. "Aupa eiñ zaitez lurretikan!".

AUPASA.- Korroskada. Erderazko 'regüeldo". "Ogi beru onek, aupasak eraitzen destaz".

AURKI.- Laster, berehala. "Aurki naiz zuregaz, nai deizunerako".

AURTENA.- Baserri taldeetan erdikoa adierazteko. Arando-guena (goikoa), Arando-aurtena (erdikoa), Arando-barrena (behekoa).

AUSA.- Itxura, dirudienez. "Ausa danez ez da ondiokan etorri".

AUSARKIXA.- Ausarta. "Pauso ausarkixa, itxuan, nora jain barik aindutzia".

AUSIKIXA.- Hauskorra. "Mundu onetako gauza guztiak ausikixak; ezer segururik".

AUTS-EGUNA.- Hausterreguna. "Aratostetako zorakerixen ondoren, auts-eguna penitentzia ekitzeko".

AUTUA.- Gertakizuna, asuntoa, albistea. "Zuk diñozun autuan barri ointxe jakin dot".

AUTUBATZAILLIA.- Leku guztietan musturra sartzen duena, baztarretako kontu guztiak jakin nahian ibiltzen dena. "Alde guztietara eltzen zan, a gure lagun autubatzauillia, eta beti genkixan beragandik inguruetan gertatzen zan dana".

AUTX-ERRIXA.- Ondoko Plazentziari eibartarrek esaten ziotena, /tz/,/tx/ ahoskatzen zutelako. "Plaentziatarreri, autx-errikuak esaten bagentsen, eurak, euren aldetik, xapu-errikuak esaten zeskuen eibartarrori".

AUTZ-ORRIXA.- Huntza. "Autz-orrixa, orma zarretan gora zabaltzen da...".

AUZIKORRA.- Beti auzitan dabilena. "Bere kalterako, auziokorra zan eta jan zittuan ondasun guztiak".

AUZO-ERRIXA.- Ondoko herria. "Zuena guk auzo-errixa".

AUZPAZ-GORA.- Ahoz gora. "Auzpaz gora lo eitten dau; nik eziñ dotena".

AUZPAZTU.- Ahozpez etzan, behera begira. "Eta auzpaztu zan Errege jaunaren aurrian, onek jarri zeixon ostikua lepuan gaiñian".

AXAXA.- Animaliak eta xaxatu. "Aldameneko katuari axaxa eiñ etsan".

AXPEKUETAN.- Uretan sartu eta hondoko harriarteko arrainak eskuz harrapatu. "Atxpekuetan Osintxutik Mendarora, Ferruel nausi".

AZALA.- Azalekoa, ez sakona, urria. "Entzutze aundikoa, baiña jakitze azalak".

AZALDU.- Lurpean dagoena azalera atera. "Azaldu dot lurpian ezkutauta zan urria".

AZELIÑIA.- Urtegietan eta., egon ohi den tramankulua". Barrena txikiko azeliñia, utsan urrengua".

AZI-GURENAK.- Ganglioak. "Juan zan astian, azi-gurenak euki destaz etxeko txikixenak".

AZKABIXA.-Ilea erortzea dakarren gaitz bat. "Azkabixak artu dau, eta ziero kalbotu da".

AZKAPELA.- Hatzamarrean, zauriren bat babesteko ipintzen den babesgarri bat. Gaztelerazko 'dedil'. "Atzamar puntia atiak arrapau zestanetik aragi bizixan daukat eta obe izango dot azkapelia ipintzia".

AZKARRIXA.- Pertsona edo animalia argia, bizia. "Zuk saldutako txakurrak, azkarrixa urten desta", "Mutill azkarrixa, oiñ artu doguna morroitzat".

AZKENTXO.-Kokila, adore faltagatik-edo beti atzean geratzen dena. "Beti azkentxo, gure seme koittau au".

AZOKIA.- Azoka, baina garau edo aleentzakoa bakarrik. "Santixauetako urrengo domekan, Azokia eitten zan Ermuan".

AZPIJANA.- Azpilana, satorlana, iruzurra. (N) Akatsa, zerbaiti kentzen zaion zatia ere bada. "Mundu erdixa bizi da azpijanian beste erdixan aurka". "Azpi-jan bat eixok orko piezari".

AZPILLDURIA.- Joskura, erderazko 'dobladillo' " Goniak azpillduria daroia barren guztian".

AZPIXANGUA.- Azpikoa. "Ainbeste urtian azpixango izan da gero, ez da erreza libre izaten ondo jakitzia".

AZTARRENA.- Aztarna, arrastoa. "Ez zan aztarrenik atara, zein zan pekatarixa".

AZUKRE-TONTORRA.- Azukre-koxkorra. "Iru azukre-tontor naikua dira kafiandako".

AZUKREZAUA.- Ura gozatzeko erabiltzen den azukrezko opil antzekoa. Gaztelerazko 'azucarillo'. "Ez eban artzen urik azukrezauakin baiño".

BABALORIA.- Gaztelerazko 'amapola'. Ganora gutxikoa. "Babaloria lezkotxe neskato ederra dator zure alabia". "Ez ari izan babaloria eta eiñ eik biarra biar dan moduan!".

BADA-EZBADAKUA.- Zalantzazkoa, guztiz ona edo txarra ez dena. "Mundu au da bada-ezbadakua, ez dala ezer segururik euzkixan azpixan".

BAI ORIXE!.- Baieztapenari indar berezia emateko interjekzioa. "Egixa da esan dozun barri ori? Bai orixe!"

BAIÑABAKUA.- Akats gabekoa, hutsik gabekoa. "Artu dozun gizona baiñabakua".

BAIÑO LEN!.- Jolasetan eta, parte hartzen lehena izateko esaten dena. Gaur egun, erderazko 'primer!' erabili ohi da. "Baiño len, txandarako!"

BAIRATU.- Konbentzitu, baira ekarri. "Nekez baten, bairatu genduan aittori".

BAI ZERA!.- Norbaitek esandakoa ukatzeko erabiltzen da. Gaztelerazko 'qué va'. "Bai zera! Ez da urrik be, ez zagoz ondo!".

BAKERAKUA.- Baketsua. "Gizon bakerakua beti".

BAKOTXA.- Osagai batekoa. Bikotxa, hirukotxa... "Aritxale bakotxa, pipian itxuran".

BALDARRA.- Saskarra, traketsa. "Gizonak, baldarra urten detsa eta bizimodu argala daroie".

BALDRESA / BALDRASA.- Narrasa, janzterako orduan ganora handirik gabekoa. "Nai beste diru euki arren, beti agertu zan baldresa"

BALIO! .- Olgetan eta, jolasari hasiera emateko erabiltzen dena. "Balio! Ia zeiñ lenago eltzen dan erreixara".

BALTZA.- Karlistadetan, liberala. "Txapel zurixak errixan sartu baiño len, baltzak urten biar izan eben".

BALTZERAKUA.- Beltzarana. "An baserrixan, danak ziran baltzerakuak".

BALTZITTUA.- Ubeldura. "Eiñ destan atxumurkadiakin baltzittua laga desta besuan".

BALLERIA / BALLIA.- Leku batean bilduta dauden lurralde edo etxeen multzoa, bailara, auzunea. "Arrate ballia Eibarren aberatsena". Eibarko balleriak: Kiñarra, Otola, Mandiola, Gorosta, Arrate eta Agiñaga".

BANAKIA.- Aletakoa, bakana. "Bide zuzenetik, banakia; okerretik kabidu ezinda".

BANATUTAKUA.- Dibortziatua, APARTAUTAKUA. "Banatutakua da eta berriz ezkontzeko asmuetan dabill".

BANDERIA.- Emakume txoriburua, kaskarina. "Banderia urten dau arek andrakumiak".

BAPEZA.- Ezereza. "Zegozer baiño gitxiago da bapeza. Bapeza baiño geixago da zegozer".

BAPO!.- Ume hizkeran, jaten amaitzen duenean, haurrari esaten zaiona. "Bapo, dan dana jan dozu".

BARASARIA.- Anat. Diafragma. "Txarrikixa txiki txiki eiñ eta barasarian batuta labara".

BARATERUA.- Baratua kobratzen duena. "Urte askuan izan zan baraterua eta iñori parkatzen arek baratua".

BARATUA.-Frontoietan eta apustuak egiten diren lekuetan jabeak kobratzen duen zerga antzekoa. "Bola-tokixan, pelota-lekuan eta kartetan, baratua edo sarixa ordaintzen jako jabiari edo onen ordiazkuari".

BARAUTZA / BARAUTSA.- Gaztelerazko 'broca'. "Indar larregikin sakatzen dozulako, barautza apurtzen jatzu".

BARDIÑA.- Zintzoa, zentzuzkoa, erderazko 'justo'. "Alkatetzarako, gizon bardiñ baten billa gabiz".

BARIA.- Pertsona geldoa. Eguraldiari edo itsasoari bagagozkie, lasaia. "Neska ederra zan, baiña zeregiñetan baria". "Itxaso baria genduan egun artan".

BARREKIZUNA.- Gauza barregarria. "Don Kijote deritzen dan liburu baten, bada barrekizuna ondrau".

BARRENA.- Muturra, ertza, muga, amaiera. "Gona-barrena aspilduriakin jota eukan". "Mundu onetako burukomiñen barrena, eriotzia".

BARRENARIXA.- Armen kainoi barrua zuzentzen duena. "Barrenarixa zarrak diruak eiñ zittuan".

BARRENIA.- Armagintzan erabiltzen zen makina edo tramankulua, uraren indarrez mugitzen zen. "Olerriako barrena txikixan eitten eban biarra".

BARRUKO-IKARIA.- Barne emozioa. "Irakorri-geia barruko-ikariagaz amaittu neban".

BARRUKO-NAIEZA.- Barne egonezina, ondoeza. "Juan lanera eta barruko-naiezak artu nau".

BARRUKO-SIKUA.- Idorreria. Barruko-sikuakin dabill aspaldi onetan".

BARRUKO-TRISTURIA.- Malenkonia, gogorik eza. "Ardautxo bizi bat artu neban, barruko-tristuria kanpora ataratzeko".

BARRIKETA-BAKUA.- Pertsona berdina, akatsik gabekoa. "Gure morroi izandakuak, barriketa bako andria artu dau".

BARRIKETOSIA.- Berba asko egiten duena, berritsua, baina emakumea. "Gizona barriketalarixa eta andria barriketosia, badozu aspertzeko laiñ auzuan".

BARRUKA.- Pelota jokua. Askoren artean jokatzen da; jendeak huts egin ahala kanpora joaten da bat geratu arte, hori izaten da irabazlea. "Arrateko elizpian makiñatxo bat bider barruka ibillittakua izan zan".

BASAKO.- Baserri usainak oraindik utzi gabe dituena. "Alperrik kalera etorri eta kalian geldittu, basako aundi bat izan zan beti".

BASARTIA.- Mendia. "Bustingorriko basartian, sosuanak nekixazen".

BASKULAGIÑA.- Eskopetagintzako lanbideetariko bat. "Aranbeltz anaiak baskulagiñ onenetarikuak".

BASTIKI / BASTOKO.- Hizketan biraoak barra-barra erabiltzen dituena. "Dotoria baiña bastiki aundi bat berbetan".

BATANA.- Bot. Menda-belarraren aldakia. "Batana, ardi edo arkakotxuen kontrakua dala esaten dabe".

BATEK BADAKI!.- Ezjakintasuna adierazteko interjekzioa. Auskalo! "Batek badaki etorkizunak zer dakarkigun!".

BATERA.- Bapatean. "Onduen zala pentsatzen ebanian, batera etorri zan lurrera".

BATERAKUA.- Bapatekoa. "Baterakua izan dau Urkira eruan daben gaitza".

BATERONBAT.- Batenbat, norbait. "Bateronbatek topauko eban zuk galdu dozun eraztuna".

BATIUA.- Bataioa. "Gaur Goimendixan batiua izan da txaplio ta guzti".

BATU.- Batzutan "ekarri"ren zentzuan erabiltzen da. "Aberaskerixak batu zetsen ondamendixa."

BEARRIXA.- Etxeetan eta eraikuntzari eusten dion harri handia, oinarria. "Etxe orren bearrixari ikara eraingo detsanik".

BEDANA.- Armagintzan erabiltzen den zizel edo zulakaitz mota. Estua eta okertua. Frantseseko bec d'ane-tik ei dator.

BEDARRA.- Estua. "Onerako bidia oso bedarra; txarrerakua zabala".

BEDEKATZA.- Berakatza. Biak esaten dira Eibarren. "Bedekatza, urte guztirako laiñ artzen genduan ortuan".

BEGI ERRIA.- Tracoma, begietako gaitz bat. Begiak erreta dituena. "Begi erria, lenago asko ikusten zan gatxa". "Gure gaztetan geixago ziran ume begi erriak".

BEGI LAUSUA.- Guztiz ondo ikusten ez duena. Kataratak. "Begi lausua zanetik, bardiñ artzen eban zarra zeiñ gaztia". "Begi lausua osatu gurarik dabiz gure lagunari".

BEGI-ALIAK.- Begi handiak. Gaztelerazko 'ojazos'. "Euzki biren lezkotxe begi aliak zittuan".

BEGI-ARGIXA.- Aurpegi ona. "Begi-argixa, aspaldiko partez, topau dot gaixua".

BEGI-ARTIA.- Aurpegia. "Begi-arte tristia agiri eban gaur zuen gizajuak'.

BEGISTADIA.- Begirada, begiratua. "...gure aldetik begistada bat merezi izaten eztezkuela".

BEGITXANDU/ BEGITTANDU.- Iruditu. "Begitxandu jata beste bat ziñala".

BEGITXANZIÑUA/BEGITTANZIÑUA.- Irudipena. "Begitxanziño batekin astorauta dabill zoratu biarrian".

BEIÑGUAN.- Segiduan, berehala. "Osagilliak esan zetsan, beiñguan osatuko ebala".

BEIÑIPEIÑIAN.- Behinik behin. "Beiñipeiñian aitzen emon balesku aurretik".

BEKEKE.- Ume-hizkeran, bildotsa. "Pa eixozu bekekeri!"

BELARRI-GOGORRA.- Musikarako belarri ona ez duena. "Belarri-gogorra izan arren, beti kanturako prest".

BELARRI-GORRA.- Gorra. "Zartzara, belarri-gorra jarri da".

BELATZIA.- Bele saldoa. "Arto-saillian jatxi zan belatzia, eta baltz baltz agiri zan".

BELAUN-BURUA.- Belauna. "Belaun-burua aundituta darabit oingo egunetan".

BELU.- Berandu. Berantiarra. "Belu zan zu etorri ziñanian". "Makatz onek goiztarrak; madari a, belua".

BENDABALA.- Haize epel eta hezea. "Bendabala lakorik gauzak alperrik galtzeko".

BERATUA.- Bustia. "Beratu ederra artu dogu, eiñ daben trumoi eurixakin".

BERBAERIA.- Hizkera. "Zer berbaera dok ori nausixago batekin ganako".

BERBAKIZUNA.- Hizpidea. "Orrek autuorrek berbakizuna ipiñi dau erri guztian".

BERBAKUA / BERBADUNA.- Hitza betetzen duena. "Berbako gizona izan zan beti gure artian".

BERDERAKUA.- Kolore berdeska duena. "Erosi daben soiñekua, illun berderakua".

BEREZALIA.- Berekoia. "Semia be, berezalia, demoniua!"

BERIA-EITTEKUA.- Temosoa, setatia. "Zuen auzokua, leguna baña beria-eittekua."

BERUNAK.- Mahaiko tornuaren ahoan albo banatan ipintzen diren berunezko xaflak. "Berunak eiñ biarra daukagu, eta eskatixozuz moldiak Nikanorri".

BESAKARTU.- Besarkatu. "Ainbeste urtian alkar ikusi ez, eta besakartu giñan bero eta lagunki".

BESAU.- Animaliak hezi. "Besautako txakurrekin ataratzen eban bizimodua".

BESO-BAKARRA / BESO-MOTZA.- Mantxua. "Irun pelotarixa, beso-bakarra ezagutu genduan Eibarren".

BESTERIK EZ LAKUA.- Bikaina, apartekoa. "Aurtengo San Juanak, besterik ez lakuak, jendez eta jolasez".

BETE.- Haurdun laga. "Esaten daben letz, Fraizkok andra geixa bete ei dau".

BEZEROTU.- Harpide egin. "Bezerotu naiz zure periodikora".

BIDARRIXA.- Bideetan eta errepideetan kilometroak adierazteko ipintzen diren harriak". "Mugarrixa mugetan, bidarrixa kilometro bakotxian".

BIDEGIÑA.- Aitzindiria. "Juan Batiatzaillia zan Kristuan bidegiña".

BIENKE.- Entzundakoa baiesteko. "Bienke, errezoia daukazu esan dozun guztian".

BILI-BILI.- Ume-hizkeran, ahatea. "Ikusizu, bili-bili mamatan".

BILIXA.- Ahatea, paitta. "Bilixak azteko, ur-ondua biar da".

BIREGATXA / BIRIKATXA.- Hatzamarreko gaitza. "Denbora luzian euki eban biregatxa erdiko atzaparrian".

BIRIGATXA.- Tuberkulosia. "Birigatxa, lenago sarrixago izaten zan".

BIRIXUA.- Beira. "Igarixan dabillela, birixua zapaldu eta odoletan agertu zan".

BIRLAU.- Bolari artean erabiltzen den berba. Bolak barik, txirluak batak bestea botatzen duenean. " Auk dok markia! Berriro be birlau ein jok".

BIROLIA.- Gaztelerazko 'arandela'. " Errobera oni, birolia lokatu jako".

BIRRIÑA.- Ale edo garau azalarekin egindako zahia. "Garixario ataratzen jako birriña". "Birriña erostera noia oilluendako".

BITOKIXA.- Bikoitza. "Urrak, bakarrak baiño sarrixago bitokixak etortzen dira".

BIXEN BITTARTIAN.- Bitartean. "Bixen bittartean, zeregaz biziko naiz?"

BIZARRA KENDU.- Bizarra moztu. "Orduan, zortzixan beiñ bizarra kentzen zan".

BIZARTIXA.- Bizartsua. "Gaztetatik bizarti baltz bat zan".

BIZI-ALARGUNA.- Bananduta dagoen ezkontidea. "Bakotxa bere aldetik, bizi-alargun dabill".

BIZI-BIDIA / BIZIERIA / BIZI-LEGIA / BIZI-MAÑIA.- Bizimodua. "Burubidia esaten dan eraz, bizi-bidia". "Aren bizieria, alperrik goittik ibilli andiki artian, ez jata gustatzen"."Jarritta artia zaindu, or bere berrogei urteko bizi-legia". "lau olekin eiñdako txabola bAten eukan bere bizi-mañia".

BIZIMODOKUA (BIZIMODUKO ANDRIA).- Puta, emagaldua. "Gazte denporan bizimoduko andria izan zan"

BIZIRO.- Inoiz ere ez, egundo. "Biziro ikusi beste orrenbeste".

BIZITTU.- Erderazko 'avivar'. "Sua, lenengo biztu eta gero bizittu".

BIZITZA.- Etxebizitza, ez bizia. "Zuk diñozun baserrixan, bizitza bi dira".BIZIXANA.- Minbizia, kantzerra. "Bizixanak jota ill zan".

BIZKARGI.- Lepokerra. "Arek anai bixetatik, bata jasua baiña bestia bizkargi zarpallo bat zan".

BLA.- Belarriondokaren onomatopeia. "Ezer erantzun barik, bla eta ixildu eban".

BLANKO.- Alperra, nagia. "Arro dotoria, baiña blanko bizi guztian".

BLASTIAU.- Jo, egurtu. "Ganberro eiten ziarduan, eta blastiau eben biar eban neurrixan".

BOFADIA.- Bafada, bero edo usain txarreko aire-bolada. "Labatik urtentzen eban bofadiak, itto biar ninduan".

BOLIÑA.- Errota. "Patxi Boliñ, Bolingokua, auzixetan Lekamendikuagaz, orbel burdi batzun kontura".

BOLIUA.- Pelotan, airez jotako kolpea. "Pelotari aren abildaderik onena, boliua".

BOTARIXA.- Boto-emalea. "Nola botarixa saltzen zan, dirurik geixen emoten eban aberatsa izaten zan diputau".

(IT) BRINTXOLAUA.- Dotorea, argia. " ...soka baltzez lotutako ardi-narru zuri, brintxolauakin..".

BRINTZAK.- Ezpalak. "Eskuturra ausi eta brintzak aragixan katiau jakoz".

BRINZADIA.- Arrakala. "Brinzadia agiri dau batetik bestera ontzi onek".

BRIZ-BRIZ.- Distira adierazteko onomatopeia. "Briz-briz agiri zan Zesterokua Arraten."

BRIZT EIÑ.- Distiratu. "Urriñera, brizt eitten eban euzkittan, diamante ederra balitza letz, birixua izanakin".

BRIZT ERAIÑ.- Zerbaiti distira atera. Gaztelerazko 'abrillantar'. Armagintzako operazio horri ARGI ERAIÑ esaten zaio. "Brizt eraiñ netsazen oiñetakuak mutiko bati, bizarra kentzen zesten artian".

BRIZTARIA.- Dirdirapen, erderazko 'resplandor'. "Oiñaztu baten briztaria izan da".

BRO-BRO.- Irakitearen onomatopeia. "Bakillaua pill-pill, eta porruak bro-bro".

BRU-BRU.- Zurrumurruaren onomatopeia. "Bru-bru dabill erri guztian zeiñ dan lapurra".

BUELTA!.- Ume-jolasetan arauak ez betetzeagatik berriro hasteko agindua. "Buelta, orretara ba ez dau balio!"

BULAR-ARRUA.- Titihaundia. "Fraille katilluakin artu ezindako bular-arrua".

BULAR BATEKO ANAIAK.- Emakume berberak hazitakoak. Gaztelerazko 'hermanos de leche. "Beiñ baten, Erregea eta mendiko artzaiñ bat, bular bateko anaiak ziren."

BULAR PUNTIA.- Titi punta. "Bular puntia andrazkuana; errua ganauana, bularrak eta errapia diran bezala".

BULDIA .- Haragia jateko baimena ematen zuen bula. "Barrenkalian zan, San Estebango elizan, urtero agiritutzen zan Erromako Buldia".

BURDIN-GORRIXA.- Kobre. "Arrateko aldietan, bazan burdin-gorri gei apurren bat".

BURROKA.- Mutikoen jolasa. Txorro-morro? "Burroka jarduntzen genduan Konsejupian".

BURRUAN.- Karta-joku bat. "Burruan neuk be banekixan".

BURU-AZPIRAKUA.- Almuada. "Ollo-lumaz arrotuta neban nere buru-azpirakua".

BURU-BIDIA.- Patua, halabeharra. "Au da buru-bidia! Lurrian lo eitten oge bigunian jaixo nintzan au".

BURUGIÑA.- Zuhurra. Argia. Gaztelerazko 'calculador, discurridor'.

"Burugiña demoniua! Inork arrapauko a!"

BURUKIXA.- Almoada. "...eta artu zittuan ango arri-artetik batzuk eta eiñ eban burukixa..."

BURUTANZIÑOA.- Burutapena. Eldarnioa. "Gaur goizian jaiki naizenian, burutanziñoak emon deste zuregana etortzeko". "Andra zintzua dau, baiña burutanziñoak emoten detse eta infarnu baten bizi da".

BURUTIK BERAKUA.- Meningitisa. "Burutik berakua izan biarko dok, burutik gorakorik badago, ala? (Maskuelok esaten omen zuen)".

BURUZALIA.- Berekoia. "Buruzalia gazte gaztetatik agertu zan".

BUSTAN ZIRIXA.- Inuzente Egunian jendeari, burla egite alde, atzekaldean zintzilik jartzen zitzaion buztan antzekoa. (L) Besteen atzetik beti galdezka ibiltzen denari (gaztelerazko 'pelma') ere esaten zaio. "Bustan ziri aundi bat atzian ebala juan zan auzokuari iñuzente eraittera". "Gaiñetik kendu eziñik daukat au bustan zirixa".

BUSTIÑOLA.- Teileria, buztinaz lan egiten den lekua. "Bustiñola aretan, teilla ederra ateratzen eben".

DAMU IZAN .- Damutu. "Nere bizi guztian damu izan dot eskolara juan biar eza".

DANA/GUZTIA BIARREKUA.- Erdipurdikoa. Gauza edo ekintza batek, helburua bete ez duelako, ahalegin haundiagoa eskatzen duela adierazteko. " Eiñ daben lana, dana biarrekua."

DANA-BIARRIAN.- Erdipurdi. " Zelan dago ama gaixua? Dana biarrian."

DANA-GURAKUA.- Handinahia. " Dana-gurako, ase ezindako arrapatzaille gaizto bat aren uezaba."

DANENGANDU.- Orokortu, hedatu zabaldu. "Makiñak danengandu dittue gauza asko".

DANIAN.- Leku guztietan, edonon. "Danian da bardiñ; batzuk onerakauk, beste batzuk txarrerakuak".

DARDARAZ.- Dir-dir, diz-diz. "Intxaurrako lako diamantia zeroian dardaraz bekoki erdixan".

DART EIÑ/ DART ERAIÑ.- Zerbait apurtu edo lehertzen denean. "Txamarriak dart eiñ desta atzeko aldian". "Makurtzerakuan dart eriñ zetsen prakeri".

DARTAU.- Arrakalatu, zartatu. "Ez da apurtu baiña bai dartau".

DATORKIZUNA.- Etorkizuna. "Iñok ez daki ziurrik datorkizunan barri".

DAUKANA.- Aberatsa, ondasun ugari dituena. "Daukanak ez daukanari laguntzia balitza, beste gauza bat izango litzake mundua".

DEMANDIA.- Eztabaidaa gogorra, sesioa. "Demanda bizixan dagoz beti".

DEMANDALARIXA.- Demandan, sesioan, ibiltzen dena. "Demandalarixa auzoko guztiegaz"

DEMASA.- Handia, sekulakoa. "Aboziñau demasa aiz i beintzat".

DEMONIO ARRAIXUA!.- Interjekzioa. Hasarrea adierazteko erabili ohi da. "Beti lapurretan, demonio arraixua!"

DEMONIUA.- Okerra, bihurria. "Bai mutiko demoniua, baietz esan eta etorri ez!".

DEMONTRE.- Beste hitz gordinagoen ordez erabilitzen den interjekzioa." Ze demontre edo ze arraixo dok ori!".

DESBARDIÑA.- Maila berean ez dagoena; ez du diferente esan nahi. "Mai au desbardiña dago jasogarririk barik".

DESTER ARRIXA / DESTERIA.- Zorroztarria. "Dester arrixak urakin biarra eitten dau". "Desteri edo zorroztarrixa, Eibarko lantei guztietan".

DI DA.- Jotzearen onomatopeia. "Di da burutik bera eta lurrera konort barik".

DIABRUA.- Bihurri, okerra. "Infarnuko txikixa esaten gentsan eskolako bati, oso diabrua zalako".

DILIN DALAN.- Kanpai hotsaren onomatopeia. "Dilin dalan, kanpaien otsa bazoian zeruan ziar".

DINBI DANBA.-Mailu hotsaren onomatopeia. "Dinbi danba suteixan, gorittutako burdiñia tiratu gurarik".

DINDIRRIXA.- Zintzilik egoten den mukia. "Dindirrixa ez da faltako surran puntan".

DIRUDIXAN LETZ.- Dirudienez, itxura denez. "Dirudixan letz, aurtengo gari uzta ez da izango ugarixa".

DOLORIA.- Mina, baina ez fisikoa. "Agiñetan miñ izaten dogu; biotzian doloria".

DORNUA.- Tornua, gaztelerazko 'tornillo de banco'. "Aberastu zalakuan, lelengo eiñ eban gauzia, dornua ibaira jaurti".

DRAGIA.- Frenoa. "Bildurra da, okerrerako daukagun berezkuan, dragia".

DRAMIA.- Egoera txarra, negargarria."Kinzenia galdu jokuan tabernan eta gaur be dramia dago ziur aren etxian".

DRAUNA.- Elizako kanpai nagusia, baita kanpai horrekin egiten zen deia. Onomatopeia dirudi. "Draunak bi dira kanpaitorrian".

DRI-DRA.- Gauza bat azkar egin edo erabakitzen dela adierazten duen onomatopeia. "Dri-dra, ez goiaz geixago itxaintzera, eta guazen amendik".

DROGIA.- Liskarra, eztabaida gogorra, burruka. "Bere bizi guztian drogia ta abarra baiño ez eban erabilli".

DROGOSUA.- Drogan ibiltzen dena. "Drogosua zan eskolan, eta bardiñ izan da gero bere bizi guztian".

DUAKUA.- Dohainik, musutruk ematen dena. "Ez eizu pentsau duakoa danik bakia".

DUANDU.- Dohainik jarri. "Eskatzen eben, ez merkatu ardaua, duandu".

DUANGUA.- Inon lepotik bizi dena, aprobetxategia. Gaztelerazko 'gorrón'. "Beti eta alde guztietan, aura duangua".

DUNDURIXUA.- Burrundada. "Belarrixan sartuta daukat ola artako dundurixua".

DZANGA-DZANGA.- Pausu handia emanez oinez ibili. "Dzanga-dzanga ekin zetsan bidiari eta ordu erdi baiño len eldu zan gaillurrera".

EDARRIA / ERRADIA.- Uretarako balda. "Gure sukaldian zan armaillia, eta armaillan lau edarra, urez beteta Portaleko itturritik".

EDONAI.- Nonahi, edonon. "Edonai, asko balio dau amengo diruak".

EDOTARIKUA.- Edozelakoa, edozein modutakoa. "Janarixa, edotarikua izanda be, ez etsan ardura".

EDOZEIÑBESTE.- Asko, mordoa. "Zabaldu zittuan sariak esandako tokixan, eta edozeiñbeste arraiñ katiau zittuan".

EDOZENBAT.- Nahi beste. "Pagadi artan, edozenbat perretxiku batu genduzen".

EDUR-PIKORRA.- Elurra garau txikitan jausten denean. "Edur-pikorragaz ekin detsa eta edur malutiakin amaittu dau".

EDURTIXA.- Elurra egiteko joera duen parajea. "Gure aldia edurtixa da, itsasotik aldenduta dalako".

(IT) EGAZTADIA.- Hegaldia, hegada. "Erlamiño arek ez eban ein Isasiko Ollalokiak ein zeikian baño egaztada aundixagorik".

EGAZTIXAK.- Hegan egiten duten animaliak. "Aindu detsa osagilliak, egaztixa eta arraiña, eta ortuko gauzia".

EGI BENETAN.- Bene-benetan. "Egi benetan esaten detsut alargun koittau onek, beste guztiak baiño geixago emon dabela".

EGI BERDADERUA.- Egi-egia. "Egi berdaderua autu orretan parterik ez dorana".

EGíXA.- Mendilepoa edo hegala. "Egi egixan agiri zan a baserrixa".'

EGOIA.- Hego haizea. "Egoia dabillenian mendixak urriñian obeto ikusten dira".

EGOSTUA.- Azaleko erredura. "Ainbeste ibiltzekin egostuak eiñ jakoz".

EGUALDI-TXAKURRA.- Eguraldi txarra. "Egualdi-txakur onegaz ezingo gara jatxi kalera".

EGUEN ZURI.- Aratoste-osteguna. Erderazko 'jueves gordo'. "Eguen zuri egunian, umiak koko janzten ziran".

EGUNIAN EGUNIAN.- Egunero. "Egunian egunian nekatuta aurrera atara dot bizimodua".

EGURROLA.- Zerrategia, aroztegia. "Egurrolatarrak baziran Eibarren".

EGURTERA-ALDIA.- Sortaldea, ekialdea. "Egurtera-aldera begira zan Joxio baserrixa".

EGURTZA.- Egurretarako erbiltzen den basoa. Erderazko 'ejido'. "Lenago ziran errixan egurtzak, su-egurra ataratzeko auzuak, eta etxegintzarako biar zan zura".

EITZARIXA.- Ehiztaria. "Eitzarik egon ez arren inguruetan juan daneko urte askuan, eitzarixa bada ugari gure artian".

ELEMENTUA.- Badaezpadakoak, parte txarrekoak, ez oso zintzoak direnei buruz esaten da. "Ez dot nai lagun izan deizun a elementua".

EMEKIA.- Maritxua. "Alako mutil azixa eta emekia".

EMOTEN-DABENA.- Emagaldua. "Emoten-dabena dala esaten dabe gaizki gura detsenak".

ENDA.- Eta. "Enda zeiñek esan detsu guzur ori?"

ENDEMAS.- Batez ere. "Ez zaittut ikusi gura, endemas eranda zatozenian".

ENE BA!.- Harridura eta ezustea ez ezik, pena ere adierazten duen interjekzioa. "Ene ba, galdu da betiko".

ENE BARATABA! / ENE BARATATXOBA!.- Interjekziook estuasuna eta etsipena adierazteko erabiltzen dira. "Ene barataba! Zer datorkigun gaiñera!" "Ene baratatxo ba! Ill biar nabe saskar onek!".

ENE!.- Harridura adierazten duen interjekzioa. "Ene! nundik ator i?"

ENPARAUA(K).- Pertsonei gagozkielarik, lagun hurkoa, gauzei buruz, berriz, gainontzekoa esan nahi du. "Gura izan norberan buruari bezela enparauari, Ebanjelixua."

ENPAZTU.- Zorrak barkatu. "Zor guztiak enpaztu zetsazen bere egunian".

ENPEÑUA.- Polboraz egindako bola antzeko bat. Polbora hori apur bat hezea izaten zen, apurka-apurka su hartu zezan. "Elizostian enpeñua eittera goiaz".

ENTAIÑADERAK.- Torno txikia. "Entañaderak emoirazuz apur baten, torlojo buru au biribiltzeko".

(L) ENTIARRU ZIBILLA.- Norbait txikiteo gogorra egin ondoren, mozkortuta lagunek etxera eraman beharra egoten denean. "Atzo zer? Entiarru zibilla, ala?".

ENTRAMIA.- Jateko eta edateko ohi baino gogo handiagoa, sakea. "Gargantuak besteko entramia gure senidiak".

ENTZUNA.-Esanekotasuna. "Seme batek ez eukan entzunik; bestia, berriz, entzun onekua".

ENTZUNIK BAKUA / ENTZUN ONEKUA.- Esanekoa ez dena. Esanekoa. "Entzunik bako umia badogu beintzat diabru au!." "Seme oso entzun onekua gure nausiña".

EPA! / EPALA!.- Arreta eskatzeko interjekzioak. "Epa! Or dozu zezena zeuregana!". "Epala, danok oin maira!".

(IT) EPAIKIXA.- Zerra, baina metalak ebakitzekoa. "Ekarrirazu epaikixa, burdiña auxe laburtu biarra daukat eta'.

(IT) EPAIKI-ETXIA.- Zerraren gaineko arku antzekoa. Gaztelerazko 'arco de sierra'. "Epaiki-etxia erosi biarra dago amengua erdi apurtuta dago ba".

EPELA.-Zerbaiti edo norbaiti aurre egiteko adorerik ez duena. "Gizon epela, ur epela bezela igoingarrixa".

EPELKERIXIA.- Ganoragabekeria. "Ganora bako epelkerixia arek eiñ dabena".

EPETAKUA.- Tabernan eta, ordaindu gabe alde egiten duenak epetakua egiten du. " Epetakuak eitten zaliak, nik dakiran batzuk".

EPETALARIXA.- Epetakua egiten duena. "Epetan sarri eiten dabenari, esaten jako epetalarixa".

ERAIÑEGUN-ANTXITIK.- Herenegun aurreko eguna. "Eraiñegun-antxitik etorri zan errira".

ERALGI.- Galbahetik pasatu. Erderazko 'cerner'. "Arto-uruna, eralgi eiñ biar da taluak eitteko".

ERASANA.- Etena. Gaztelerazko 'esguince, distensión muscular'. "Pelotan ziarduala erasana eiñ jakon eta medikura eruan biar izan eben".

ERATSI/JATSI.- Abere eme batzuei errapetik esnea atera. "Kalera aurretik, beixak biarko dittuzu eratsi".

ERATXI.- Lurrera bota, jausiarazi. "Eratxi arte emon eta obeidu esan arte egon"

ERAZO.- Aukerako izan, era izan. "Erazo badozu, agertu zaittez illuntzi aldera".

ERBI-TANTUAK.- Erbiaren lorratza, arrastoa. "Baserritar bat agertu da aitzen emoten erbi-tantuak ikusi dittuala".

ERDIRATU.- Erdira ekarri, erdira jaitsi. Urratu. "Erdiratizu pitxar ori, jausteko arriskuan dago ta". "Erdiratixozu pentsua, ia orretara liraintzen dan". Ixildu zaittez maittiori, biotza erdiratzen destazu ba orretara".

ERDU.- Zatoz, etorri zaitez. "Erdu ona, gauza bat daukat zuretako".

ERKINA.- Argala, ahula. "Aurtengo garixak, erkinak datoz". "Gizon erkina agertu da estuasunian".

ERLA TXORTIA.- Erlakume, erderazko 'enjambre'. "Erliak urten eta erla txortia geldittu zan aritz adar baten, toki barri billa ziranak berriz agertu arte".

ERLABIXIA.- Liztorkabia, gaztelerazko 'avispero'. "Txirtxil zulua zalakuan, erlabixia zan eta estu agertu giñan erlamiñuen igesik".

ERLAMIÑO BALTZA.- Erlastarra, gaztelerazko 'abejorro'. "Erlamiño baltzak egurrian izaten dittu umiak".

ERLAMIÑUA.- Liztorra. "Erlamiñuan pikadia erliana baiño bizixaua".

ERLETXIA.- Erlategia, erderazko 'colmenar'. "Baitta Otolan be, bazan erletxia".

ERNARIA.- Enara. "Goizeko euzkixakin, ernarak ataratzen detsue jardun oso pozgarrixa".

EROSO.- Aukeran, sasoiz. Egoki. "Eroso zatoz bazkaittarako". "Eroso etorri jatzu soiñekua".

EROZENBAT/ EDOZENBAT.- Nahi beste. "Indianu horrek, erozenbat diru ekarri biar izan dau".

ERPILLA.- Zokila, mokila; lurra landu ondoren geratzen diren lur multzo gogorrak. "Famelixa guztia illaran, laixetan, erpill garratzak ataratzen dittue".

ERPILLAK JO.- Zokilak hautsi, apurtu. "Gaztiok erpill joten eiñ dogu egun guztian".

ERPIÑA.- Gaina, gailurra (zorrotza normalean). Gaztelerazko 'cúspide'. "Anbotoko gaiña, erpiña".

ERPOIA.- Erpea. "Aren erpoi zorrotza, bildurgarrixa".

ERRALDIA.- Ganaduaren pisua kalkulatzeko bost kilo t'erdi dituen neurria. Zentzu ironikoan gorputzez argalak direnei buruz esaten da. "Zenbat erralde saldu dozun biaiak?" "Erralde galanta aintzen daukagun nausixa".

ERRAMILLOTIA.- Lore sorta. "Or dabiz guztiok zelaixan, zeiñek erramillote ederragua batu".

ERRAMUA/ERRAMU-ARBOLIA.- Ereinotza. "Erramu orrixak lixibiari, egosterakuan sartzen jakoz, zapixak usaiñ ederra atara deixen".

ERRAPIAK.- Pluralean erabiltzen denean, emakuamearen bularrak esan nahi du. "Arek zittuan errapiak, fraille katilluagaz be eziñ oso azpixan artu".

ERRE-GALDARIA.- Tanbolina, gaztainak erretzeko tresna. "Auzuan eskatu biarko dogu erre-galdaria bixar arte".

ERREGENETAN.- Errege egunean. "Erregenetan umieri opa izaten jakue gauza asko".

ERREGIAN ARPEGIXA.- Ipurdia esateko eufemismoa. "Erregian arpegixa agiri jakon fraka apurtutik."

ERREGULAR.- Noski, jakina. "Etorriko zaraz gaur arrasaldian? Erregular, etorriko naiz".

ERREMATA.- Enkantea, erderazko "subasta, remate'. "Urtero, errematian ataratzen ziran Arrateko maixak erromerixa egunian".

ERREME EIÑ.- Zerbaitetan gogo biziz, su ta gar jardun. "Lana eiñ erreme, baserriko kontua".

ERREMIA.- Porrokatua amorratua, sutsua. "Goittar erremia iltzeko ordura arte".

ERRENKOLADA/ERREZKADAN.- Hiladan, bata bestearen atzetik. "Piñua errenkoladan sartzen dabe".

ERREPIKIA.- Ume baten heriotza iragartzen duen kanpaikada mota. Etengabeko jarduna, hitz jarioa. "Errepikiakin eruango abe i, alperrik irurogei urtian aurrera". "Ataiko atian, auzoko guztiegaz arek darabixan errepikia geldittuko dabenik".

ERRETELLIA.- Teilatu-konponketa, teilak aldatzea. " Erretellia eiñ biarra dauka gure etxiak, ittogiñez beteta daukagu ba".

ERRETOLIKIA.- Errepikia, etengabeko hitz jarioa. "Or dago erretolika baten danon kontra".

ERREUSA.- Gai ez den gauza edo pertsona. Erderazko 'rehusar'-etik omen dator Toribiok dioenez (Plazentziko arma fabrikakoei gaizki egindako piezak onartzen ez zietenean). "Zuk batutako intxaurretatik, erdixak baiño geixago, erreusak ziran".

ERRIKO-SEMIA.- Herri batekoa izendatzeko. Batzutan ohore maila emateko ere erabiltzen da. "David Arriola erriko-semia zuan".

ERRIXUA.- Itsasoarekin bat egiten duen ibai-zatia. Erderazko 'ría, estuario'. "Ondarruko errixuan gora, Berriaturaiñok".

ERROBERUA.- Esne jaitsi berria. "Xemaikin, Mutiolan emoten eben erroberua, arrasaldeko bostetan".

ERROIBIA.- Ume hazten ari diren emakumeen bularretako gaitza. "Librau eta zortzi egunera, erroibiak artu eban".

ERROMARIA.- Ataka, hesietako ate antzekoa. "Erromaria beti itxitta laga biar izaten da".

ERRONDALARIXA.- Gau txoria, parrandan ibiltzen dena. "Gaztetan, errondalari amorratua izandakua zuen aittaitta".

ERRONDAN EIÑ.- Gauean parrandan ibili. "Bart errondan eiñ dogu egunsentira arte".

ERROSARIXOKO AZURRA.- Bizkarrezurra esateko. " Eskillaretan jausi eta errosarixoko azurra ausi jako."

ERROSKADUNA.- Erroskila saltzailea. "Aurten be, Mendaroko erroskaduna agertu da Arratera".

ERTZA.- Maila, kategoria. "Artuko zenduke zuk aren ertza!"

ERTZ-BIZIXA.- Ertz zorrotza. "Alluzko atxan gaiña, ertz-bizi bat da".

ERTZ-ILLA.- Goikoaren kontrakoa, ertza biribildua denean. "Ango mendixak ertz-illak; oso biribilduta geixenak".

ERUAN-ONEKUA/TXARREKUA.- Patxadako, jasankorra. Haserrekorra. "Gerrean eta baketan, etxian eta kanpuan, eruan onekua." "Eruan-txarrekua, artu daben gizona."

ERUANZALIA.- Jasanbera. Erderazko 'tolerante'. "Idia guztietako gizonak zittuan lagun, eruanzalia zalako."

ESANGAIZTOKUA.- Esanekoa ez dena, obeditzen ez duena. Gaztelerazko 'desobediente'. "Seme zarrena beti izan da esangaiztokua".

ESAN GURAK.- Barruan gordeta daudenak esateko gogoa. Gaztelerazko 'confidencias'. "Esan gura aundixak zittuan, eta nausixa etorri balitz, ustuko eban barru guztia."

ESATEKUAK.- Kexatzeko motibuak, hartzekoak. "Esateko asko darabiz zure aurka."

ESKAPADIA.- Arrisku haundi batetik ozta-ozta ihes egin. "Eskapada makaletik urten dau uste baiño obeto."

ESKERIA.- Sasitza, sastraka. "Erbixa eskerian sartu dok eta oiñ ez dago arrapatzerik".

ESKILLARA BURUA.- Mailartea, eskilaretan izaten den laugunea edo atsedena hartzeko unea. Gaztelerazko 'descansillo'. "Eskillara buruan barriketan, lapikua erre jakue iru andreri."

ESKUARRAIÑA.- Erreumak eragindako eskuturreko mina. "Zegozer lotu biarra daukat eskuturrian, eskuarraiña darabitt eta."

ESKU-GARBIXA.- Zintzoa, prestua. "Serbitzalle esku-garbixa bialdu destazuna."

ESKUPAIÑUA.- Toalla. "Egunian egunian ipintzen dot eskupaiñu berrixa arpegixa garbitzeko lekuan."

ESNATIXA.- Lo arina daukana. "Aiñ esnatixa zan eze zaratarik txikiñakin begixak zabaltzen zittuan."

ESNE-GUENA.- Esnegaina. "Esne-guen lodixa daukan esnia onena".

ESNE-PERRETXIKUA.- Perretxiko mota bat, jatekoa izan arren jende askok pozointsutzat dauka. Erderazko 'lactarius'. "Batu dittuzun erdixak baiño geixago, esne-perretxikuak",

ESPALA.- Argala, zentzu figuratuan. "Andra koittaua, espal bat dago".

ESPARRAUA.- Esparrua, hesi batez mugatutako lur eremua. "Asuntzako esparrauan olluak azten jarri zan".

ESPARTZUA.- Estropajua. "Espartzua eta ariakin ondo igurtzitta biarko dozu garbittu ontzi ori".

ESPERA IZAN.- Espero izan. "Umia espera dau martixan erdi ingururako".

ESPIRITUA.- Alkohola. "Indeziñua artzeko espirituarekin igurtzitzen da azala".

ESTALA/ESTALKIXA.- Estaltzeko erabiltzen direnak, mantak esate baterako. "Estalki bat geixago biarko neuke oiñgo otzakin ogerako".

ESTAMANGUA.- Urdaila, estomagoa. "Estamangu zorroko garratza darabitt aspaldixan".

ESTE-SOBRIA.- Gaztelerazko 'apéndice'. "Este-sobreko miñakin dabill aspaldian".

ESTE-SOBREKUA.- Apendicitis. "Este-sobrekuakin eruan dabe ospittalera".

ESTITTU/EZTITTU.- Landareak eta arbolak txertatu. Bakunatu ere esan nahi du. "Sagarrak, madarixak, keixiak eta frutua emoten daben zugatz guztiak estittu biarra dabe gazterik".

ESTRATIA.- Baserri atarira doan bidea. "Munikolako estratia sarrittan entzun doten esakeria".

ESTULKETAN.- Eztul batean, eztulka. "Gau guztian estulketan egon naiz".

ETENA.- Hernia. "Eiñ zittuan indarrekin, etena eiñ jako".

ETETE!.- Ezetza adierazteko interjekzioa. "Etete! hori ez dok olan!".

ETORKIXA.- Jatorria. " Aren etorkixa, guria bezala, Adaneraiñok jasotzen dana".

ETORRIXA.- Hitz jarioa, hitzegiteko erraztasuna. "Baeban arek legejakintzailliak, berbetan ekitzen zetsanian aldi baterako etorrixa".

ETXE ALDERIA.- Etxe aldaketa. "Zenbat etxe aldera gerria ezkero!".

ETXE KALTE.- Etxekoa aintzat hartzen ez duena, jarrera horregatik etxeari kaltea baino egiten ez diona. " Gu txikixak giñanian, Etxe Kalte esaten zetsen bat, lenago zerbaitt izandakua, hospittalian bizi zan."

ETXE ZULO.- Beti etxean sartuta egoten dena. "Etxe zulo, laguntzara agertzen ez dan bat dozu gizona, ezkondu dan ezkero."

EU!.- Nahigabea, gogaitasuna adierazten duen interjekzioa. "Eu, aspertu naiz beti betiko!".

EULIMANDUA.- Mandeulia, ganaduaren inguruan ibili ohi den euli mota. "Eulimando zatar aundi bat dabill sukaldian".

EUP!.- Agurtzeko erabiltzen den interjekzioa. "Eup, etxekoandra! Inor bizi al da amen?".

EURI LANPARRA.- Euri lanbroa. "Euri lanparrakin mela-mela einda eldu giñan etxera".

EURI TRUXALAK.- Euri handiak. "Arratera juanda, euri truxalak artu dittugu gañian".

EUSKAL BARGETIA.- Goitik behera beharrean, albo batera irekitzen den brageta. "Prakak zittuan euskal bargetiarekin, kortako atia leztxe, alde batera zabaltzen zana".

EUSKAL-GAIZTUA.- Euskeraz ondo ez dakitenek erabili ohi duten hizkera mota. "Nere amak, Bitorixakua izan arren, euskal-gaizto eitten eban".

EUZKI-ALDIA / EUZKI-BEGIXA.- Egutera, leku eguzkitsua. "Gure arte estuan, Mandiola, Gorosta eta Arrate euzki-aldian". "Baserri aura, euzki begi begixan dago".

EUZKI-GALDIA.- Eguzki beroa. "Eguardiko euzki-galdatan etorri biar izan da".

EUZKIXA ATARETZEKUA.- Amona mantal gorria, marigorringo. 'Coccinela septen punctata'. "Egan jarri deigun euzkixa ataratzekua, euririk ez deixan eiñ eguen arratsaldia danetik".

EUZKIXAK PASAU.- Insolazioa izan. "Ain luzero egon biarrakin euzki begittan, euzkixak pasau eban".

EZ ORIXE!.- Ezezkoari indarra emateko interjekzioa. "Ez orixe, ez gara joango ezertara be!".

EZARRIXA.- Sukarra duena. "Lagun gaixua ikusten izan gara eta ezarrixa topau dogu".

EZEIÑDU.- Desegin. "Gau baten ezeiñdu eben urte askoko lana".

EZEREZDAKUA.- Pobrea, txiroa, ezer ez duena. "Zorionekuak ezerezdakuok, Jaungoikuan erregetasuneko bizitza zuena dalako".

EZERTARA / EZERTARA BEZ.- Inola ere ez. "Ezertara bez genduke laga biar galtzen geure izketia".

EZETSI.- Ukatu, ezetz esan. "Bestiak beiñ eta berriro eskatu arren, ezetsi eiñ eban".

EZEZAGUTU.- Norbaiti ezikusiarena egin. "Urreratu nintzanian, ezezagutu eiñ ninduan".

EZIÑ ESANA.- Hitz totela izan. "Eziñ esana eukan eskolara aurretik".

EZJAKIÑIAN.- Jakin gabe. "Ezjakiñian eiñdako okerrak, ez dau pekaturik".

EZKATU/ESKATU.- Askatu. "Ezkatu guran korapillua, aundixagua laga eban".

EZKERRERAKUA.- Ezkertiarra. "Bere bizi guztian izan zan ezkerrerakua".

EZKUTUKA.- Kubika, ume jolasa. Gaztelerazko 'a escondites'. "eskolako umiak giñanian ezkutuka ibiltzen giñan jolasian".

EZMENA.- Ezetza, ezezkoa. "Lelengo emon zetsan baimena, eta gero ezmena".

EZPATA-JOKUA.- Ezpataz eginiko borroka, duelua. "Gazte askorik, ezpata-jokuan ill eban lagun batek, andrakume bat zala ta ez zala."

EZTIMIÑETAN.- Gozaro, gozoki. "Ezkondu danetik eztimiñetan dago".

 

 

 

---

Eguneratua: 1998-05-22

Esakerak (hasiera) | Eibartarrak Home Page | zuen zaindari onena: © Arrateko Ama

---

Propaganda pusketa hau -->

Geocitiesek behartuta jarri dugu

---