- Esakerak (hasiera) |
Eibartarrak Home Page |
-
Eibarko euskeraren esakera eta
bestelako berezitasun batzuk
Lexikoa (ikus argibideak)
- O-Z
-
- OBRAU.- Jardun, ekin. "Berbak laga alde
batera eta obrau biarra izan genduan".
- ODA LAUSUAK.- Hodei solteak. "Goizian
goizetik dagoz oda lausuak".
- ODIA.- Hodeia. Ekaitza. "Bizkai aldetik
odia dator".
- ODOLANA.- Hipertentsioak eragindako
gaitz bat. "Odolanakin ogeratu biar izaten dau, urtian bi edo iru
bidar".
- ODOL-BATUA.- Kolpe bat jaso onoren
geratzen den ubeldura. "Mallukiakin jo atzaparra eta odol-batua
eiñ dot".
- ODOL-BERUA.- Erraz hasarretzen dena.
"Oso odol-berua zan eta kartzelarako bidia eiñ
eban".
- ODOL-IGESIXA.- Odol jarioa, hemorragia.
"Odol-igesixa geldittu ezinda ill biar zan".
- ODOLIK-BAKUA.- Koldarra, atzera egiten
duena. "Odolik-bako gizajo bat agertu zan gerrako
denboran".
- OGEKO-ERROPIA.- Oheko izarak. "Zortzixan
beiñ aldatzen dittue ogeko-erropak".
- OGIBITTARTEKUA.- Otartekoa.
"Arratsaldietan beti jaten dau ogibittartekua".
- OGI-TAKUA.- Ogi zati haundia.
"Arrasaldeko eskolian ondoren, ogi-tako bat".
- OGIDU.- Obeditu. "Nausixak aindutakua
ogidu biarrekua".
- OILLANDIA.- Neska liraina, ederra.
"Oilanda politta daukazu alabia".
- OILLAR BASERRITARRA.- Burrukarako balio
ez duen bertoko oilarra. "Oillar baserritarrak ez dabe gauza
jokorako".
- OILLAR INGLESA.- Burrukarako oilarra.
"Oillar ingles fiñ-fiña dauka kastatarako".
- OILLAR-JOKUA.- Oilar burruka.
"Oillar-jokuan diru asko jokatzen zan sasoi baten".
- OILLARTU.- Oilarra bezela, harropuztuta
jarri, harrotu. "Irabazi dittuan jokuekin, illartuta
dabill".
- OILLASKUA.- Mutil argia, trebea.
"Ollasko makala dator zure mutikua".
- OIÑASTARRIXA.- Tximista, baina
lurrera jausten dena. "Oñastarrixa jausi zan
Eguarbitzan".
- OIÑASTUA.- Tximista, baina
lurrera jausten ez dena. "Eten bako oñastuegaz, zeruak
zidurixan sutan".
- OIXAK.- Haginak inguratzen eta finkatzen
dituen haragia. Gaztelerazko 'encías". "Oixak
miñduta darabiraz aspaldixan".
- OJALIA.- Haurzapia, haur oihala.
"Datorkixon umiandako ojaliak apaintzen diardu".
- - OJALETAKO UMIA / OJALIETAKO UMIA.- Ume
jaio berria, oraindik haurzapia erabiltzen duena. Gaztelerazko
'bebé'. "Ojalietako umia dirudi, ez dauka ba txori batek
beste buru".
- OKASIÑUA.- Gertakaria, ezbeharra.
"Okasiñua daukagu etxian: ama zarra gaisotu jaku".
- OKERRA.- Ezbeharra. "Okerrik ez badau
bidian, agertuko da bere orduan".
- OKOTZBIKUA.- Kokospea. "Okotzbiko guri
gurixa eban".
- OKOZPEKO INTXAURRA.- Gorgoila. Gizakien
laringeak izaten duen irtenunea. "Berbetan zanian, gora ta bera
ibiltzen jakon okozpeko intxaurra".
- ONDARRIXA.- Ibaietako legar zehea.
"Ondarrixan gaiñian ortozik ibilli zan eta ebagixa
eiñ eban ankazpian".
- ONDOEZIK (IBILLI / EGON).- Osasunez
gaizki ibili / egon. "Aspaldixan ondoezik dabill, ezer onik eitten
ez detsala".
- ONDRA-JANA.- Hileta ondoren, hildakoaren
senitartekoek gonbidatuta egiten zen oturuntza edo janaldia. "Mari
Martinguan izan dabe ondra-jana Arrate baillekuok".
- ONDU.- Marka bat hobetu. On bihurtu.
"Goizekuen markia arrasaldekuak errez ondu dabe." "Ondu destaz
aindutako gauza guztiak".
- ONERAKUA.- Ona, zintzoa. Gaztelerazko
'hombre de bien'. "Gizon onerakua jatzu uezaba".
- ONETARA.- Honela, era honetan. "Onetara
erakutsi deskue guri gurasuak".
- OOH!.- Ganaduari gelditzeko agindua.
"Aida eta ooh, tabernako atian gara!".
- OPATSUA.- Eskuzabala, emanzalea. "Zan
gizon bat opatsua, bererik ezer ez eukana".
- OR!.- Eginkizun bati indarra emateko
erabiltzen den exklamazioa. "Or zure ibilleren ondorioa!".
- ORAIÑA.- Orbana. Gaztelerazko
'lunar'. "Bere arpegi ederrian oraiñ bat eban aiñ
egoki jarritta eze, bere edertasunari grazia bat geitzen
zetsan".
- ORAIÑENGO.- Orain hurrengo.
"Oraiñengo kalian ikusi nebanetik asko maxkaldu da".
- ORAIXIA/ OREIXIA.- Teilatu ertzetan ur
isurbideak jasotzeko egon ohi diren hodiak. "Oraixiari zulo
galanta eiñ jako, eta eurixa eitten dabenian ez dago
azpittik pasatzerik".
- ORBANA.- Azaleko zikinunea. Armagintzan,
mailetunea, zikinunea. Pekatua. "Zure gizonari orbana agertu jako
belarri onduan"."Orbandu dozu akabautako kaxia". "Gure orbanak,
zeiñek garbittu?".
- ORBANDU.- Tailarretako berba. Pieza bat
markatu. ""Orbandik ori!".
- ORDIAZKUA.- Mailegutan uzten dena. "Arek
daroian soñekua, ordiazkua dau".
- ORDIXA.- Mozkorra, zentzu
peioratiboagoan. "A gizon ordixa, kalerik kale famelixian
lotsagabe".
- ORDUBI-ORDUBIAK.- Ordubiak puntuan.
"Ordubietan etortzeko esan, eta antxe agertu zan
ordubi-ordubietan, zein da alemana balitz moduan".
- OREKAN.- Oreka gordeta. Hegaztiak
aire-korronteez baliatuz geldi-geldi egoten direnean. "Arranuak
aire epela aprobetxatzen dabe ordutan orekan egoteko".
- ORE-MAIXA.- Orea egiteko mahaia, artesa.
"Gaurkuagaittik taluak eiñ biarko dittuzu ore-maixan, ez
dabe ba ekarri urunik".
- ORI DOK ORI!.- Norbait animatzeko
erabiltzen den exklamazioa. "Ori dok ori! beste arraratxo bat eta
onduta daukak goizekua!"
- .OR-EZPENGO.- Leku desegokian eraiki
zuten etxe bati jarri zioten izena (Hor ez bahengo-tik).
- - ORITZA.- Emakumeak eta animalia emeek
umea egin ondoren izaten duten lehen esnea. Oso lodia eta
koipetsua izaten da. Gaztelerazko 'calostro'. "Beixan oritza askok
gustora artzen dabe".
- ORMA BIXAK JO.- Pelotan, horma bikoa
egin. "Orma bixak jo zetsazzen, baiña pelotiak erreixatik
kanpora urten eta galdu eban jokua".
- OROLGIXA.- Goroldioa. "Mendira juan, eta
orolgi bigunian etzinda luze luze, orduak emoten nituan".
- ORRATZIXA.- Orrazia. "Aren uliak,
orratzirik iñoiz ezagutu".
- ORREN BATEN.- Gutxi gora behera. "Bazan
Eibarren etxiak orren baten eitten zittuan kontratista
bat".
- OSTERA.- Bidaia, buelta. "Bilbora ostera
dabill egunero".
- OSTERUNTZIAN / OSTIAN / OSTIANTZIAN.-
Osterantzean, bestela. "Alde batera laga ezkero nagia zana,
jokolarixa eta gonazalia, ostian ona eta maittia zan nere
senarra".
- OSTONDUA.- Ortzemuga, hodeiertza.
"Urriñian ostonduan etxe bat agiri zan".
- OSTRUA.- Landareen orriak itsatsita
daudenean. Lurrean daudenak orbelak dira. "Udabarrixan ostro
barrixak agertzen diranian...".
- OTANIA.- Ogi mota bat. "Trukian lana
eitten ebenak, otania artzen eben kontura etxerako".
- OTARATU.- Oiloak lotara joan.
"Illunabarrian otaratzen dira oilluak".
- OTXABIÑA.- Kainoien zerga edo
'ochava' kobratzen zuena. "Otxabiñanekuak baziran
Isasin".
- OTXIÑA.- Antzinako txanpon bat.
"Otxiñak eitten dagoz gerriakin, ez dalako ferixa txarrik
danentzako".
- OTXINDU.- Aberastu, dirua egin.
"Ameriketan otxindu eta gero errira etorri eta etxe aundi bat
eiñ eban".
- OTXO-KUARTO!.- Haserrea adierazteko
interjekzioa. "Ze txapa ta ze otxo-kuarto!, gaiñian jo jok
barren".
- OTZARREN.- Hotzak egon. "Ordu betian
zaiñ, otzarren ill biar giñan".
- OZBERA.- Hozpera, hozkila. Erderazko
'friolero'. "Aiñ zan ozbera, oian be kaltzetiñekin
sartzen zan".
- OZBERUA.- Hotzikara. "Bai jauna, ozberua
txarra da".
- OZKILLA.- Beti hotzak dagoena.
Erderazko 'friolero'. "Oso ozkilla ei dabill Ameriketatik itxuli
dan ezkero".
- OUJIXAK / AUJIXAK.- Alaitasun oihuak.
"Oujixegaz artu eben errixan".
- PABONUA/FABONUA.- Eskopeta kainoiak
belzteko erabiltzen zen likidoa. Kainoiak belzten ziren lekua edo
lantegia ere esan nahi du. "Isidoro Aldeanuak, Arraindi kalian
eukan pabonua".
- PADARRA.- Arrisku egoeretan, babeslekua,
leku segurua. Zezenketetan, 'burladeroa'. "Padarretik zezenak
ikusi, obe dalako txalo artian iltzia baiño, bildurti
irauntzia".
- PA EIÑ / PA EMON.- Ume-hizkeran,
musu eman. "Beiñ pa eiñ nentsanetik, aizkide izan
giñan".
- PANPANA.- Harrokeria. "Aberastu danetik
panpana ugari darabill".
- PANPARRERIXA.- Harrokeria.
"Erromerixetan etenbako panparrerixetan jarduntzen eban".
- PAPA.- Ume-hizkeran, ogia. "Ez da bota
biar lurrera papa; pekatua dalako".
- PAPELADIA.- Planta, itxura. " Zoro
papeladia eiñ eban aiñ ondo eze, narrua salbau eban
urkamenditik".
- PAPUTSAK.- Papuak, matraileko gizena.
"Txarrixari lezkotxe paputsak eiñ jakoz".
- PARAU.- Ipiñi, jarri. "Nun
parauko degu Bartolo guria?".
- PARE.- Bezala, moduan. "Zoruen pare
gabiz nora juan ez dakigula".
- PARRA-PARRA.- Laban egiten ibili.
Gaztelerazko ' deslizarse, patinar'. "Eurixa eiñ ostian
zeterixa guztia parra-parra ibiltzen zan andiko ortuan".
- PARRAPARRIAN / PARRAPASIAN.- Ume-jolas
batean ibili. Buztin lurreko aldapan ura (batzutan txisa) botatzen
zen, gero errazago laban egiteko. Laban egite hori bi eratara
egiten zen: makurtuta oin puntetan, edo lurrean jarrita.
"Parrapasian ibillitta or dator gure granujia ipurdi bueltia ziero
lokaztuta".
- PARTEDUNA.- Oinordekoa. "Partedunak
gara, aurreko gizaldietan bildu dan jakintza eta
aberastasunetan".
- PASAGARRIXA.- Balekoa, oraindik balio
duena. Gaztelerazko 'pasarela'. "Emon dittuan soiñekuak
pasagarrixak dira ondiokan". "Pasagarrixa ipiñi biarko da
amen, ibaixa igarotzia bada".
- PASAIXA.- Ibia. "Ibaixan alde batetik
bestera zan pasaixa, arpozuekin eiñda".
- PASARIA.- Jipoia. "Atzo, sekulako
pasaria emon detse gure lagun bati".
- PASEKUA.- Urtero leku beretik pasatzen
diren hegaztiak. Pertsonei buruz, eskekoa, 'vagabundo'. Emakumea
bada, bideetako prostituta. Emakume "erraza" esateko ere
erabiltzen da. "Paseko usuen zaiñ ziran garai baten".
"Paseko arlote bat eiñda agertu da". "Andrakume ori
gaztetan pasekua ei zan".
- PASMUA.- Zaurietako zornea. Gaztelerazko
'pus'. "Soldu eta pasmuz bete jata atzaparreko ebagixa".
- PATXI INFARNUKO / INFARNUKO PATXI.-
Pertsonai mitologikoa, gaizkiaren eredu. Deabrua. "Infarnuko Patxi
baiño gaiztuagua zan".
- PE(G)ORIA.- Ataria, 'portala'.
"Bazkalostietan, Ertzilleneko pegoran, pelotan eitten genduan,
biarreko orduraiñok".
- PEKUA.- Pertsona batek dituen
ondasunak. Gaztelerazko 'peculio'. "Hartuko euke ik aren
pekua!".
- PELAJIA.- Itxura txarra. Gaztelerazko
'facha'. "Pelaje ederrian nago ontxe iñora
agertzeko!".
- PELLAK.- Ahiez eginiko ore frijitua.
Erderazko 'torradas'. "Zatzuk, Zuloagan, Eibarko eitzarixegaz
pellak jaterakuan: -Banajekixan Eibarren gauza ederrak eitten
zittuena, baiña olako legatz prijidurik iñoiz jan
nik!".
- PENDEJUA.- Zazpikia, petrala. Erderazko
'impertinente'. "Ez zaittez izan pendejua".
- PENDIZA.- Aldats handia. "Alluitz
gaiñetik, pendiz garratza alde bixetara".
- PERKATXA.- Pertsona argia, normalean
neskei buruz esaten da. "Ume perkatcxa dator zuen ori".
- PETO PETUA.- Pertsona biren arteko
kidetasun edo antzekotasun handia adierazteko erabiltzen da. "Bere
aita peto petua dozu seme ori".
- PETRALA.- Gaitzespen hitza,
haserrekorra, lotsagabea. "Petral galanta zagoz beintzat
zeu!".
- PIADRE.- Ume-jolasetan, araua haustea.
Erderazko 'pierde'tik ei dator. "Piadre dozu erreixa
zapaltzerakuan".
- PIEZAKUAN.- Piezako ordaindtzen zen
lana. Gaztelerazko 'a destajo'. "Eibarren piezakuan lan eittia
naixago izaten dai biargiñak".
- PIJO.- Gogo biziz, jo ta ke. "Pijo pijo
jardun dogu egun guztian".
- PIKARRA.- Aldatsa oso gogorra dela
adierazteko. "Eibarren Pikar-kalia eta Pikar-gaiñ, aldatz
pikarra ebelako".
- PIKIA.- Aldats gogorra.
Damaskinatugintzan piezari eusteko erabiltzen den gai itsaskorra,
bikea. Gaztelerazko 'pez'. "Pikan ipiñirazu orratz au,
urria ezarri deixoran". "Arnas estuka eldu nok zuenera aldatza
pikia da ba".
- PIKORRA.- Eztarri urratua. Garaua. Garau
erakoa. "Iztarriko pikorrakin jaiki naiz eta berbarik eiñ
ezinda nago". "Edur pikorrak diardu". "Azal pikorra dauka
arpegixan".
- PIKU-LUZIA.- Hitzontzia, berritsua.
"Beste asko bezela, piku-luziak galdu eban".
- PILLIA.- Mordoa. PILLUA ere esaten da.
"Arri pillia batu eban ingurura etxia eitten ekiñ
aurretik".
- PILL-PILL.- Janaria irakitearen
onomatopeia. "Bakillaua pill-pillian, etxeko andriak ipintzen
dakixan erara".
- PINPORTA.- Kimua. "Etxe ondoko larrosei
pinportak urtetzen asi jakue".
- PINTXALA.- Pintzela, pintoreen tresna.
"Zuloagatar Iñaxion pintxala, mundu guztian
ezaguna".
- PINTXíA.- Apain apain eginda.
"Amen gure neskatua pintxi-pintxi einda"
- PíNTXIA.- Tailerretako aprendiza.
"Bialdirak pintxia onek kuliandiak eruan deixazen".
- PINTXULARIXA.- Pintorea, margolaria.
"Bata zan iraltzerua eta bestia pintxularixa".
- PIPARRA.- Pertsona errea, beti haserre
dagoena. "Piparra dago gaur gure ugezaba".
- PIPITXIA / PEPITXIA.- Kimua agertu
aurretik landareek eukitzen dutena. "Pinportak urtetzeko, lelengo
pipitxia agertu biar da".
- PIRAU.- Jolasetan eta jokoetan epaile
edo arbitro lana egin. "Ez eban ondo pirau a tantua, piratzaillia
ez zalako zuzena".
- PITXADIA.- Pelota jokoan, dejada.
"Pitxada bategaz irabazi eban azkenengo tantua".
- PITXIA.- Ume-hizkerako berba hau balio
gutxiko bitxia adierazteko erabiltzen da. Gaztelerazko 'de
pacotilla'. "An dana zan pitxia".
- PITXILIÑA.- Zakila, umeena.
"Eskutaizu pitxiliñori, katuak jan ez deizun!".
- PITXIN BAT.- Apur bat. "Pitxiñ
bat gura bazestakizu..."
- PITXIÑA.- Txikitxoa. "Ai, nere
pitxiña!".
- PITXIRRIXA.- Zekena, zikoitza. "Kanpuan
eskuzabala; etxian oso pitxirrixa".
- PITXITXI.- Ume-hizkeran, txakurra.
"Pitxitxik jan detsu ogixa".
- PITXUA.- Zakila. "Pitxua eta
txilibitxua, lenago lotsarik ez euken berbak bixak".
- PIXAKIZUNA.- Salerosketetan, pisua
osatzeko, gaiari ipintzen zaion gehigarria. "Ez deirazu
ipiñi, pixakizuna ostiangua baiño geixago".
- PLANTA.- Itxura, irudia. "Zer planta dok
ori, gaur atara duana?".
- PLASTADIA.- Eskua zabalik dagoela ematen
den belarriondokoa. Igeltseruek eta, paletarekin hormara jaurtzen
duten igeltsu edo porlan zatia. "Plastada batekin ixildu eban".
"Iraltzeruak plastada bittan barriztu eban labia".
- PLASTATEKUA.- Belarriondokoa.
"Plastateko bat emonda bialdizu".
- PLISTI-PLASTA.- Onomatopeia. Uretan
zipriztinga ibili. "An dabill plisti-plasta basa artian".
- PLOST EIÑ.- Lehertu. "Sutan
ipiñi orduko plost eitten dabe onek sagarrok".
- PONPOLOTIA.- Kupula formakoa. "Urritx
eta urdiñ ponpolotiak jarri zittuan alde batera, txingar
gaiñian erreta jateko".
- POPALDIA.- Ipurdia. "Astindixozu ondo
popaldia, ez deixan berriz okerrik eiñ".
- POPIA.- Popa. Ipurdia. "Popatik aizia
dabela doia itxas zabalian". "Popiakin jo dau lurra".
- POSPOLIÑA.- Ardatz bat zeukan
dadoa, ume jolasetan erabiltzen zen. Galeperra, berba
onomatopeikoa da. "Pospoliñakin jokuan eitten genduan
eskolan". "Pospoliña dauka kaixolan, goizian goizago
jaikitzeko".
- POTIÑA.- Txalupa.
"Arraiñetara urtentzen eban badaezpadako potiñ
batzuetan".
- POTROSUA.- Suerte handikoa. "Bizi guztia
izan da ori potrosua".
- POTRUAK.- Barrabilak. "Fooballian
ziarduala baloiakin potruetan jo dabe, eta laga ein biar izan
detsa".
- POTXO EIÑ.- Jolasetan, kanika-edo
zuloan sartu. "Iru bidar alegindu eta gero, azkenian potxo ein
dau".
- POTXOLIÑA.- Alua, zentzu
afektiboan. "Jantzizu gonia potxoliña bstan daukazu
eta".
- POTXORRA.- Alua. "Anka zabalik potxorra
bistan zeguan".
- POTXORROSKILLAK!.- Bete ezineko eskaera
bati ezezko biribila emateko interjekzioa. Umeek ezin zuten
nagusie erantzuteko erabili. "-I emoidak milla pezetakua bixar
itxuliko deuat eta. -Milla pezetakua? potxorroskillak!".
- POTXOLUA.- Ume-jolas batzutan,
POTXOLOKAN esate baterako, erabiltzen den lurrean egindako zuloa.
"Plaza barrixan, potxolo bi genduzen jokorako".
- PRIJI-ARRAIÑA.- Prijitzeko
erabiltzen den arraina. "Priji-arraiña, astiro maixan
izatera, jatekorik gozuenetakua".
- PUF!.- Higuina adierazteko exklamazioa.
"Puf! Igoingarrikerixa bat eritxi detsat".
- PUNTAKUA.- Bikaina, besterik ez
bezalakoa. "Aixa zarra kaxagiñ puntakua zan".
- PUPUA.- Ume-hizkeran, mina. "Pupua
eiñ detsu zatar aundi orrek!".
- PURRAK.- Oiloak, ume-hizkeran. "Atoz
purrak ikustera!".
- PUTZA.- Airezko pelota, baloia, globoa.
"Erregiak putza ekarri detse gure mutil txikixari".
- PUTZ-ERROSKILLIA.- Harroskoak, euren
burua besteen gainetik daukatenak. Emakumeei buruz esaten da.
¨ Bestelako putz-erroskillia jatzu bedori!".
- PUXIGIA.- Puxika, erderazko 'vejiga'.
Petrala, zazpikia. "Koipia gordetzeko asmuan, sikatzen dittugu
agan puxiga batzuk". "Sekulako puxigia dagon bedori!".
- PUZKANTZA.- Uzkerra. "Bateronbatek bota
dau amen puzkantza".
- PUZPILLUA.- Pusla. Burbuila, puspila,
erderazko 'pompa, burbuja'. "Puzpilluak urten desta ezpanian,
otz-ikara ezkero". "Puzpilluak eitten ziran lasto bategaz".
- RAUSK!.- Zerbait iraultzen dela
adierazteko interjekzioa. Ahalegina adierazteko ere erabiltzen
da. "Errebueltan burdixa rausk! itzuli zan".
- SABELOIXA.- Buruko zahia. Erderazko
'caspa'. "Oingo umieri ez jakue ikusten sabeloirik".
- SADARIKO BUSTIXA.- Ardoa. "Sadariko
bustixakin kentzen ei da onduen egarrixa"
- SAIÑA / ZAIÑA.- Sapa,
landareek barruan izaten duten gai likidoa. Erderazko 'savia'.
Zukua. "Sustraixetatik orrixetara, eta orrixetatik sustraixetara
dabill zugatzetan saiña, gure soiñian odola bezela".
"Matsan saiña, ardaua".
- SAITTU.- Jatekoa alperrik galdu. "Gaur
erosi dozun arraiña, saittuta dago".
- SAKAPIA.- Ganbaran teilatuak beherantz
egiten duen angelua edo zokoa. Teilatuaren hegala. Gaztelerazko
'alero'. "Esate baterako sakapian bizi zan". "Sakapiak asko
gordetzen dau etxia, euri asko eitten daben lekuan".
- SAKATU.- Ziria sartu, engainatu.
"Aundixa sakatu zetsan koittau ari".
- SAMARRA.- Hauts garaua. Txikia, baliorik
gabekoa. "Samarra sartu jata begixan eta ezer ikusi ezinda nago".
"Jaungoikuan aurrian gara gu, samarra".
- -SAMAUA.- Jatorduetan-eta mahai gaina
estaltzeko erabiltzen den ehuna, zamaua. Gaztelerazko 'mantel'.
"Platerak ipiñi baino len, jarrizu samaua".
- SAMURRA.- Ona. Biguna. Erraza . "Biotz
samurrekoa eta laguntzaillia". "Okela au ez da samurra, alperrik
karuena". "Gaur lan samurra agindu deste".
- SANIDADIA.- Aurpegi gogorra,
lotsagabekeria. Gaztelerazko 'cara dura, frescura, desfachatez'.
"Saltzeko baleu aretxek daukan sanidadia, apur bat erosiko
netsake".
- SANTUAK.- Liburuetan ageri diren
argazkiak edo dibujoak. "Emoirazu liburu ori, santuak ikusi
deixorazen".
- SANTZUA.- Zntzua, alaitasun oihua, giza
irrintzia. "Santzuak eta aujixak entzutzen ziran alde
guztietan".
- SAPAIXA.- Ganbara. Gaztelerazko
'desván'. "Juari sapaira eta ekarridazak sagarrak".
- SAPAILLUA.- Balkoia. "Leiua eta
sapaillua, galdu jakuzen berbak, iñoiz oittu badira
Eibarren".
- SAPA / SAPO-PERRETXIKUAK.- Perretxiko
txarrak, jatekoak ez direnak. "Oiñ jaso dozuna,
sapo-perretxikua".
- SAPERUA.- Oiloei jaten ematen zaien arto
irinez eta urez eginiko orea. "Saperua eta asa orrixak,
oilluendako janari onena".
- SAPOTSUA.- Arrenkuratsua. Gaztelerazko
'rencoroso'. "Urtetan bere gaizkiñak aztutzen ez dittuan
sapotsua jatzu a gizona".
- SAPUTZA/ZAPUTZA.- Animalia batzuen sama.
"Saputzetik oratuta eruan neban katu ori, pekatu eiñ eban
lekura".
- SAPUZTU/ZAPUZTU.- Jipoitu. "Oratu eta
sapuztu neban bere biziko onduen".
- SARGU-ESKAILLUAK.- Erreketako arrain
txikiak, sarguak eta eskailluak nahastean, halaxa egokitzen dira
sarean-eta. "Sargu-eskaillu jana dogu gaur Kantoikuan".
- SASIPOIA.- Sasikumea. "Baziran Eibarren
Sasipoianekuak".
- SASKARRA.- Baldarra, traketsa. "Jolas
saskar baten zirala denboria emonaz, miñ aundixa artu
eban".
- SASOIA.- Gaztetasuna. "Ogei urte, alako
sasoirik!".
- SATANDERIA.- Erbinudea. Erderazko
'comadreja'. "Gure basuetako beste fristixa asko bezela,
satanderia be gastau da".
- SATSUA.- Zikina. "Zuloagan zan guregaz
Satsu abadia, ala izentauta, gizajuak soiñekutarako ez
ebalako ataratzen, eta beti ondatuta agertzen zalako".
- SATZA.- Intsusa. Gaztelerazko
'saúco'. "Satzan adarrekin eitten genduan flota esaten
gentsan jaurtigarri bat".
- SEKULARIXUAN.- Denbora tarte luzea.
"Sekularixuan ez da etorriko, aregaz barriketan jarri
bada".
- SENAILLE/SEIÑALE.- Ezaugarria.
"Arrausiñ eittia loguria edo gosiaren senaille".
- SERMOIGIÑA.- Besteei haserre
egiteko joera duena. "Biotzez ona zan, baiña
sermoigiña".
- SETATIXA/SETATSUA.- Terkoa, egoskorra.
"Alperrik erregutu ari, beriari eutsiko detsa, setatsua da
ba".
- SIKUA.- Zekena. "Iñor
baiño aberatsaua, baiña sikua besterik ez
lakua".
- SINBRIXUA/ZINBRIXUA.- Medragaitza,
erderazko 'esmirriado'. "Ume sinbrixu bat azten diardu".
- SINISPERIA.- Sinesmena. "Sinisperia
zetsen Ama Illargiari".
- SIRRINDARIA.- Hegala, ertza. "Soluan
sirrindara baten kontura dabiz auzixetan etxia jan
biarrian".
- SíTS-BOLA / SíSBOLA.-
Alkanfor bola. "Sits-bola barrixak ipiñi dittugu erroperuan
eta au alkanfor usaiña!".
- SOILLA.- Belaska, indar gabea.
Gaztelerazko 'flojo'. "Artu dogun langillia, soilla
dirudi".
- SOIÑEKUA.- Jantzia, baina umeena
eta emakumeena. Gizonena JANTZIXA edo TRAJIA da. "Soiñeko
barrixa jantzitta juan da goixago, erromerixarako asmuan".
- SORGIÑA.- Xarmanta, umeei buruz
esaten da. "Ara au ume sorgiña! Laztanka jango
neuke!".
- SORGIN-ORRATZIXA.- Gardalatza.
Gaztelerazko 'cardo borriquero'. "Sorgin-orratzixa baiño
latzagua zan a andrakumia".
- SORGOR.- Gaztelerazko 'extasiado'.
"Itxasuari begira sorgor nenguan".
- SORKIXA.- Buruan karga eroateko ipintzen
zena. "Sorkixa eta otzara aundixakin ogi-partitzen aritzen
zan".
- SORRA.- Baldarra, geldoa, motela.
Gogorra. "Mutill ori, sorra dabil egun onetan". "Burpilla sorra
dago, eta orixo apur bat eiñ biarko detsazu".
- SOSIGUZ.- Geldiro, astiro, polito.
"Sosiguz ibilli zaittez, jausi gura ez baduzu".
- SUARUA.- Suteen kontrako asegurua,
baserritarren arteko ermandadea. "Suaruari eskerrak, berriro
eiñ dabe erre jakuen basarrixa".
- SUBALINDARIA.- Sugandila. "Subalindaria
be, Salomonek aittatzen dittuan fristixa txiki jakintsuen artekua;
erregien jauregixetan euzkixa artzen dabelako".
- SUBA / SUBE BEDARRA.- Belar pozointsua.
"Sorginkerixa baterako, sube-bedarran billa ebillen
basuan".
- SUBERATU.- Altzairu tenplatuari ematen
zaion tratamendu termikoa tenplea kenduz biguntzeko. "Suberatzera
noia gubil-zabal au tiratu biarra dauka ta".
- SUBILLA.- Zuhaitz moztuetatik ateratzen
den sutarako egurra. "Negu guztirako laiñ subill batu dot
etxe ondora".
- SUMUA.- Usaimen ona. Ehiza txakurrei
buruz esaten da. "Erbitxakur orren sumua, ezagutu danik
fiñena".
- SUR KARAKOTIA.- Sudur zorrotza.
Gaztelerazko 'aguileña'. "Famelixa aretako ume guztiak eben
sur karakotia".
- SURPIA.- Ahoa. "Surpetik juan jakoz,
zittuanok eta ez zittuanok!".
- SURZILLUAK.- Sudurraren zulo biak.
"Lotan, surzilluetatik artzen dogu arnasia".
- SUTAUTSA.- Errautsa. "Sutautsa ona
izaten da ontzixk garbitzeko" SUZKO ERROBERAK.- Su artifizialak.
"Geldittu zaittez bixar arte, gaur gabeko suzko-erroberak
ikusteko".
- SUZKO-IZKUA.- Zezen suzkoa. "Ez zan a
zezen suzkua eta bai suzko-izkua".
- TAJURIA.- Itxura. "Ori ez dok gizonan
tajuria".
- TAK.- Kolpearen onomatopeia. "Tak eta
erriala! Kendu eiñ biar izan neban gittarria".
- TAKADIA.- Kolpea, fisikoaz ginera,
sikikoa ere izan daiteke. "Oingo gaixuak, takada aundixa emon
desta".
- TAKARRA.- Saskarra, baldarra.
"Biargiñ takarra izan da beti".
- TAKA-TAKA.- Ume-hizkeran, oinez ibili.
"Taka-taka etorri zaittez amatxogana".
- TAKETA.- Asko hazi dena, kankailua.
Gaztelerazko 'grandullón'. "Zure seme taketak eindako
astokerixia".
- TAKORRIXA.- Tabakoa. "Takorrixa erretzia
da izan leikian iñuzentekerixarik aundiña".
- TAKUA.- Rapé, tabako hautsa.
"Gure amandra zarrak takua artzen eben surretik gora".
- TANGADERA.- Egurra zehetze-lanetan
haizkora moztu ez dadin erabiltzen den egurrezko enborra.
"Kaxagintzan tangadera biar izaten da".
- TANGILLA.- Handia, baina baldarra.
Gaztelerazko 'talludo'. "Tangillanguan izango ziran, ziur,
tangillak".
- TANBOLIÑA.- Pertsona alaia.
"Lagun arteko tanboliña zan, gaur ill dana".
- -TANTAIXA.- Inausi gabeko zuhaitza.
Pertsonei buruz, handia, galanta esateko erabiltzen da. "Zugazti
artan, arbola guztiak ziran tantaixak". "Zuen seme zarrena be
tantaixa ederra ein da".
- TAPA-TAPA.- Oinez astiro ibiltzea esan
nahi duen onomatopeia. "Tapa-tapa Zaldibarreraiñok eldu
giñan laurak baiño len".
- TARRATADA.- Papera edo oihala apurtzean
ateratzen den hotsaren onomatopeia.
- TARTAKARIÑA / TARTAKIÑA.-
Jaiki handia duena. Hanka puntan, erdi-saltoka ibiltzen direnei
buruz ere esaten da. Gaztelerazko 'saltarín'. "Intxaur
ezia, tartakariña". "Tartakariña danetik orrek nekez
zapalduko dau lurreko txakur-kakarik".
- TARTAKUA.- Hitz-totela. "Tartakua
zanetik, kapillia esan biarrian esaten eban kakapillia".
- TART EIÑ.- Hautsi, lehertu.
Onomatopeia. "Tart eiñ zetsen frakak atzekaldetik, pelotan
ziarduala".
- TAUTIK PEZ.- Ezer ere ez. "Tautik pez
ekixan ainbeste urtian Salamanka aldetik izanda." "Baiña,
plaentziatarrak konturatu ziran euskeraz tautik pe ez
ekiela."
- TATI.- Umeei egiten zaien jolas
antzekoa. Gauza bat eskaini eta hartzera doanean, kentzea da.
"Borondate barik eskindu, eta tati eiñ zestan gaizto arek,
baietz esan netsanian".
- TATO EIÑ.- Ume-hizkeran, salto
egin, jaitsi. "Tato eizu, maittiorrek, jausi barik!".
- TEILLATUPEKO GANBARA ZARRA.- Burua
adierazteko. "Nere teillatupeko ganbara zarrian poxpolua itzali
dek eta etzeok ispiraziorik."
- TEMOSUA.- Setatia, terkoa. "Temosua
errezoian aurka".
- TENGONTENEAN.- Zerbait orekan, baina
ozta-ozta, kilikolo samar dagoenean. "Funanbulistia tengontenean
zeguan alanbre gaiñian".
- TENPLAU.- Lasai. "Betiko moduan, tenplau
agertu zan mezia ixa amaittuan".
- TENTELA.- Ergela, memeloa. "Tira, tira,
juari etxera tentelori. irekin alperrik dok ta".
- TERREÑA.- Aspila. Gaztelerazko
'palangana'. "Jaiki zan maittik, kendu eban soñekua eta
arturik gerrixan eskupañua, ipiñi eban ura
terreñian eta asi zan oiñak garbitzen bere
laguneri".
- TERTZIO
BAT/TERTZIOKUA/TERTZIUAN/TERTZI0KO PILLUA.- Asko, handia, oso,
baina zentzu ironikoan. "Tertzioko gizatua dago bedori, bizarrak
urten baiño len!"
- TETE EIÑ.- Jo, ume-hizkeran.
"Tete eizu zatar ori; ez zaittu ba maite!".
- TIKI-MIKI.- Temosoa, egoskorra.
"Beriakin urten arte ez zan juango a tiki-mikixa".
- TIÑAKUA.- Normalian lixiba
egiteko erabiltzen zen ontzia. Gaztelerazko 'tinaja'.
"Tiñaku bat aukeratu biar destazu, lexibia eitteko".
- TIÑOKA.- Jolasa. Gaztelerazko
'tiro al blanco'. "Tiñoka diardugu auraxe pitxarran aurka,
zeiñek geixagotan jo".
- TIÑUA.- Punteria. "Zeiñek
tiñu obia, tiñoka eiñ genduan, lurrezko
pitxarra jarri ogei pausora eta".
- TIPUA.- Harroskoa, hantustea. "Tipo
galanta dago aberastu danetik".
- TIRIA.- Zerbaitetarako joera.
Salerosketan, eskaria. Erakarpena. "Etxiaak tiratzen dau ona
etorri zan ezkero". "Pistoliak, aspaldi onetan ez dauka tirarik".
"Korputzak alkarrendako dauken tirian neurrixa, Newtonek jrri eban
numeruetan".
- TIRRI ETA TARRA.- Uzkerra dariola
dagoena. Onomatopeia. "Sutonduan daukagu tirri eta tarra, uzkarra
dariola gure mutil zarra".
- TIRRIXIA.- Nahia, nahigura, joera.
"Zortzirak ezkero, etxerako tirrixiakin dago".
- TITILLAK.- Bildots arandoia.
Gaztelerazko 'mollejas'. Ganglio linfatikoak handitzeak dakarren
gaisotasuna. Gaztelerazko 'escrófula'. "Gaur tititillak
izan dittugu bazkarittarako". "Lenago, Frantziako erregiak osatzen
zittuen titillak".
- TITIRRIXA.- Pazientzia, egonarririk
gabekoa. Gaztelerazko 'impaciente'. "Titirrixa danetik ezin geldik
egon".
- TITIZULO.- Beti amaren titien artean
egoten den umea. "Titizulo orrek ama azurretan laga dau".
- TOKAMENA.- Herentzia batean bakoitzari
egokitzen zaiona. "Zure tokamena zan bedratzi milla
errial".
- TONKADIA.- Asealdia, betekada. "Atzoko
jan da eranan tonkadiakin, gaur baraurik nago egun
guztian".
- (IT) TONTOLAPIKUA.- Tentela, leloa,
ergela. "Ikusten dok zer ein duan, tonto-lapiko?".
- TOPIÑA.- Buztinezko pitxarra, bi
astaduna. "Topiñak sartaiñari esan ei zetsan
ipurbaltz".
- TORIATZAILLIA.- Beti tentatzen, ziria
sartzen dabilena. Gaztelerazko 'incordiador'. "Zezenekin ez
baiña gizonekin puntako toriatzaillia".
- TORTIKIA.- Ugerra, herdoila. "Egun
urteko tortikia eban ontzi aren ipurdixak".
- TORTOLESA.- Bildotsaren oineko hezur
txikia. Hezur hori erabiltzen zuten neska-mutikoek jolaserako,
tortolosetan egiteko. Gaztelerazko 'taba'. "Tortolesetara jokatzen
zanian, adarixan tortolesa izaten zan gauza aundixa".