NG¦êI KH¤N SèNG L¢U
Vua Ai C«ng níc Lç hái §øc Khæng Tö: "Ngêi kh«n cã sèng l©u kh«ng"?
§øc Khæng Tö ®¸p: "Cã. Kh«n th× sèng l©u, chí d¹i th× sèng l©u sao ®îc! Ngêi ta cã ba thø chÕt, tù m×nh lµm cho m×nh chÕt, chí kh«ng ph¶i sè mÖnh ®ang chÕt mµ chÕt.
¡n uèng kh«ng cã chõng mùc, thøc ngñ kh«ng cã ®iÒu ®é, lµm lông khã nhäc qu¸, lêi biÕng ch¬i bêi qu¸, ngêi nh thÕ ph¶i chÕt vÒ bÖnh tËt.
PhËn lµ ngêi díi, mµ can ph¹m ngêi trªn, lßng tham muèn kh«ng chõng, tÝnh yªu cÇu kh«ng ch¸n, ngêi nh thÕ th× chÕt vÒ h×nh ph¸p.
M×nh ngu, mµ k×nh ®Þch ngêi kh«n, m×nh yÕu, mµ khinh bØ ngêi m¹nh, kh«ng biÕt lîng søc m×nh mµ cø giËn d÷ lµm liÒu, ngêi nh thÕ th× chÕt vÒ binh ®aä
Ba thø chÕt Êy, thùc kh«ng ph¶i lµ sè mÖnh, chØ tù m×nh giÕt m×nh mµ th«i".
(Hµn Thi ngo¹i truyÖn)
GI¶I NGHÜA:
Sè mÖnh: C¸i phËn hay, dë, may rñi mµ trêi ®· ®Þnh cho m×nh.
Can ph¹m: Lµm viÖc g× tr¸i ph¸p luËt mµ ®éng ch¹m ®Õn ngêi trªn.
Yªu cÇu: Cµy côc nµi Ðp cho ®îc viÖc g×.
K×nh ®Þch: Kh«ng chÞu ai, muèn chäi víi ngêi t¹
Lîng: §¾n ®o mµ biÕt.
Binh ®ao: Nh÷ng ®å khÝ giíi nh g¬m, gi¸o, sóng èng cã thÓ giÕt chÕt ngêi.
H×nh ph¸p: Nh÷ng luËt, nh÷ng phÐp, ngêi ta ®Æt ra ®Ó b¾t buéc vµ trõng trÞ nh÷ng kÎ can ph¹m.
LêI BµN:
Xa nay ta vÉn cho kh«n ngoan th× chãng giµ, ngu xuÈn th× sèng l©u; lµ lÊy lý r»ng: ngêi kh«n dïng trÝ, dïng søc nhiÒu, th× chãng suy; ngêi ngu chØ ¨n no ngñ kü, kh«ng lo l¾ng g×, th× sèng l©ô Nhng xÐt mét mÆt kh¸c, th× tr¸i h¼n l¹i; kh«n th× sèng, d¹i th× m¸i, kh«n ¨n ngêi, d¹i ngêi ¨n. Nh §øc Khæng Tö ®¸p vua Ai C«ng ®©y chÝnh lµ ngô c¸i ý ®ã. ¤i! sèng chÕt tïy t¹i mÖnh trêi, nhng thêng khi ngêi còng cã phÇn vµo ®Êy; l¾m ngêi chØ ngu xuÈn, kh«ng gi÷ g×n vÖ sinh, kh«ng hiÓu ph¸p luËt, kh«ng biÕt tù lîng m×nh mµ thµnh kh«ng ®¸ng chÕt, còng ph¶i chÕt. ChÕt nh thÕ, còng lµ chÕt uæng nªn th¬ng, th¬ng v× ngu d¹i.
Vî R¡N CHåNG
¸n Tö lµm tíng níc TÒ, mét h«m ®i viÖc quan, cã tªn ®¸nh xe theo hÇu.
Vî tªn ®¸nh xe dßm qua khe cöa, thÊy chång tay cÇm c¸i dï, tay cÇm d©y c¬ng, mÆt v¸c lªn trêi, d¬ng d¬ng tù ®¨c.
Lóc chång vÒ nhµ, nµng xin bá nhµ ra ®Þ Chång hái: "T¹i lµm sao"?
Nµng nãi: "¸n Tö, ngêi gÇy thÊp bÐ nhá lµm ®Õn tíng níc TÒ, danh tiÕng lõng lÉy kh¾p thiªn h¹, thÕ mµ thiÕp xem «ng vÉn cã ý trÇm träng, khiªm nhêng, nh chöa b»ng aÞ Chí nh chµng, cao lín ®Éy ®µ chØ míi lµm ®îc tªn ®¸nh xe tÇm thêng hÌn h¹ thÕ mµ thiÕp xem chµng ®· ra d¸ng lÊy lµm vinh h¹nh, tëng kh«ng ai b»ng n÷a, nªn thiÕp xin bá chµng, thiÕp ®i".
Tõ h«m Êy, tªn ®¸nh xe bá ®îc c¸i bé vªnh v¸o, ch÷a ®îc c¸i tÝnh n«ng næi. ¸n Tö thÊy thÕ lÊy lµm l¹, hái, tªn ®¸nh xe ®em viÖc nhµ kÓ l¹i, ¸n Tö bÌn cÊt cho lµm ®¹i phô
(¸n Tö Xu©n Thu)
GI¶I NGHÜA:
D¬ng d¬ng tù ®¾c: Vªnh v¸o lªn mÆt ta ®©y kÎ giê.
GÇy thÊp bÐ nhá: ¸n Tö lµ ngêi lïn, cao kh«ng ®Çy s¸u thíc (Tµu).
TrÇm träng: S©u s¾c, chÝn ch¾n.
Vinh h¹nh: VÎ vang, may m¾n.
§¹i phu: Chøc quan thêi cæ díi quan Khanh, trªn SÜ.
LêI BµN:
Tªn ®¸nh xe cña ¸n Tö thùc lµ sang v× vî, nhê ®îc vî giái, biÕt lÊy c¸i ®Þa vÞ hÌn h¹, c¸i d¸ng bé ng«ng nghªnh cña chång lµm xÊu hæ, mµ söa ®îc t©m tÝnh chång vµ thµnh ®îc th©n danh cho chång. TiÕc thay ë ®êi b©y giê, cã biÕt bao nhiªu kÎ chØ lµm m«n h¹ ngêi ta, ®· vªnh v¸o lªn mÆt, nghªnh ngang tù ®¾c nh tªn ®¸nh xe, mµ l¹i kh«ng cã ®îc nh÷ng ngêi vî, nh vî tªn ®¸nh xe ®Ó khuyªn r¨n lÊy chång, lµm cho chång biÕt tù sØ mµ phÊn chÝ tu tØnh cho ra ngêi.
Bµ HUYÖN CAN §¶M
§êi nhµ §êng giÆc Lý Hy LiÖt ®· ®¸nh ®îc Ch©u BiÖn, kÐo ®Õn ®¸nh huyÖn H¹ng Thµnh. Quan huyÖn H¹ng Thµnh lµ Lý Kh¶n muèn ch¹y trèn. Bµ huyÖn hä D¬ng nãi: "GiÆc ®Õn cíp thµnh th× ph¶i hÕt søc gi÷ thµnh, gi÷ mµ kh«ng ®îc th× ph¶i liÒu chÕt víi thµnh, nay «ng l¹i chùc trèn, lµ nghÜa lµm saá B©y giê cø mé qu©n cho nhiÒu, khao thëng cho to, thiÕp tëng cßn cã thÓ gi÷ ®îc thµnh".
Nãi råi, chÝnh bµ huyÖn héi häp c¶ nha lÖ, sÜ d©n l¹i hiÓu dô r»ng: "Quan huyÖn lµ chñ c¸c ng¬i thËt, song ch¼ng qua chØ ë ®©y ®é n¨m, ba n¨m, råi còng thiªn ®i n¬i kh¸c, kh«ng liªn can l¾m b»ng c¸c ngêi sinh trëng ë ®Êt nÇy, g©y dùng c¬ nghiÖp ë ®Êt nÇy, må m¶ «ng cha còng ë ®Êt nÇy. VËy sèng, chÕt, c¸c ng¬i còng ph¶i hÕt søc mµ gi÷ lÊy thµnh th× míi ®îc".
Ai nÊy nghe ®Òu c¶m ®éng, r¬m rím níc m¾t vµ ®o¹n xin liÒu chÕt ®Ó cè gi÷ thµnh. Bµ huyÖn h¹ lÖnh r»ng: "Ai lÊy g¹ch ®¸ ®¸nh ®îc giÆc, thëng tiÒn mét ngh×n, ai lÊy g¬m gi¸o giÕt ®îc gia*.c, thëng tiÒn mét mu«n."
TÊt c¶ ®îc h¬n mét tr¨m ngêi kÐo nhau ra gi÷ thµnh, chèng l¹i víi giÆc. Bµ huyÖn th©n ®i tr«ng nom l¬ng thùc cho qu©n lÝnh. Khi giao chiÕn, quan huyÖn ph¶i mét mòi tªn, lïi vÒ, ý kh«ng muèn ®¸nh n÷a. Bµ huyÖn giËn nãi: "¤ng kh«ng ë ®©y, th× ai chÞu liÒu chÕt? Cho «ng gi÷ thµnh mµ cã chÕt n÷a l¹i ch¼ng h¬n chÕt ë xã giêng "?
¤ng huyÖn nghe c¶m kÝch, h¨ng h¸i h¬n tríc, l¹i ch¹y lªn thµnh, liÒu ®¸nh mét trËn n÷a, qu©n giÆc tóng thÕ ph¶i kÐo ®Þ HuyÖn H¹ng Thµnh nhê thÕ ®îc an toµn.
(§êng Th LiÖt N÷ truyÖn)
GI¶I NGHÜA:
§êng: Mét nhµ thèng trÞ níc Tµu 618-901 sau Th. Ch.. Lý Hy LiÖt: Ngêi Liªu T©y ®êi vua §øc T«n nhµ §êng sau lµm quan TiÕt §é Sø.
Khao thëng: Cho ¨n uèng råi ban ®å vËt g× ®Ó khen ngîi quan qu©n.
ThiÕp: TiÕng vî tù xng m×nh khi nãi víi chång.
Nha lÖ: Nha: nh÷ng l¹i lµm viÖc c«ng gióp quan; lÖ: lÝnh c¸c ®éi ®Ó sai ®i viÖc quan.
SÜ d©n: Nh÷ng d©n cho häc tËp ch÷ nghÜa.
HiÓu dô: Nãi râ cho ai nÊy ®Òu hiÓu.
Thiªn: §æi ®i n¬i kh¸c.
Sinh trëng: §Î ra, lín lªn.
C¬ nghiÖp: C¬ lµ nÒn, nghiÖp lµ nghÒ nghiÖp, nãi gåm cña c¶i ruéng ®Êt m×nh cã, m×nh lÊy nghÒ cña m×nh mµ g©y nªn.
H¹ lÖnh: Ra mét phÐp, mét luËt, mét ®¹o c«ng v¨n c¸o giíi g× mµ b¾t ph¶i tua^n theä
L¬ng thùc: Thãc g¹o, ®å ¨n nu«i qu©n lÝnh.
Giao chiÕn: Hai bªn ®¸nh nhaô
C¶m kÝch: NgÉm nghÜ ph¸t ra t tëng hay vµ h¨ng h¸i thªm lªn.
LêI BµN:
Lµm quan kh«ng che chë cho d©n lóc giÆc ®Õn, l¹i sî chÕt, muèn trèn tr¸nh, th× ch¼ng lµ nhót nh¸t kh«ng hiÓu c¸i nghÜa tËn t©m víi chøc vô lµ g× ! Mét «ng huyÖn nh thÕ ®¸ng khinh bao nhiªu, th× mét bµ huyÖn nh vî «ng huyÖn Êy l¹i ®¸ng träng bÊy nhiªô GiÆc ®Õn nhµ ®µn bµ còng ®¸nh. ChØ nhê c¸i lßng can ®¶m cña bµ mµ d©n ph¶i qu¶ quyÕt, chång ph¶i c¶m kÝch, mµ huyÖn ®îc an toµn. Quý nhÊt c©u bµ nãi: "Gi÷ thµnh mµ chÕt cßn h¬n chÕt ë xã giêng" th× c¸i chÝ khÝ cã kÐm g× nh÷ng bËc tu mi, võa anh hïng võa khÝ ph¸ch.
THÕ NµO Lµ TRUNG THÇN
V¨n Qu©n ®Êt Lç D¬ng b¶o MÆc Tö: "Cã kÎ nãi víi ta r»ng: Trung thÇn lµ ngêi b¾t cói, th× cói, b¾t ngöng th× ngöng, ®Ó th× im, gäi th× tha, nh thÕ cã cho lµ trung thÇn ®îc kh«ng"?
MÆc Tö nãi: "B¾t cói th× cói, b¾t ngöng th× ngöng, nh thÕ kh¸c g× c¸i bãng? §Ó th× im, gäi th× tha, nh thÕ kh¸c g× tiÕng vang? Quan liªu mµ dïng ®Õn nh÷ng kÎ nh bãng, nh vang, th× cßn ®îc Ých g×? - Cø nh t«i ®©y, mµ gäi lµ trung thÇn, th× khi vua cã lÇm lçi, ph¶i liÖu c¸ch can ng¨n mµ ®a vµo ®iÒu thiÖn; khi m×nh cã ®iÒu hay, ph¶i t×m ®êng bµy tá, mµ kh«ng lé ra ngoµi; trªn th× thµnh thùc mét lßng, mét d¹ víi vua; díi th× kh«nga dua vµo bÌ, kÕt ®¶ng víi ai; nh÷ng sù tèt lµnh yªn vui th× ®Ó phÇn vua hëng, nh÷ng ®iÒu o¸n thï lo l¨"ng th× m×nh høng ®ùng. Cã ®îc nh thÕ, th× t«i míi cho lµ trung thÇn".
(MÆc Tö)
GI¶I NGHÜA:
Trung thÇn: Ngêi bÇy t«i thËt lßng vµ hÕt lßng víi vua víi níc.
ThiÖn: §iÒu lµnh ®iÒu ph¶i.
Lé ra ngoµi: Kh«ng gi÷ kÝn ®¸o, ®em nãi cho ngêi ngoµi biÕt, mét lµ cã ý khoe tµi cña m×nh, hai lµ cã bông bªu xÊu nhµ vu¹
A dua, vµo bÌ, kÕt ®¶ng: Ngêi trung thÇn kh«ng ph¶i lµ kh«ng bÌ b¹n víi ai, nhng kh«ng ®ua theo ph¸i nä, ®¶ng kia ®Ó t×m v©y c¸nh cho m¹nh, cÇu lîi cho m×nh, ngêi trung thÇn chØ mét lßng víi vua víi níc mµ th«Þ
LêI BµN:
Ngêi nµo mµ ng«n ng÷, hµnh vi ®· theo m×nh nh c¸i bãng, nh tiÕng vang, mét lµ ngêi ngu xuÈn, hai lµ ngêi xiÓm nÞnh. Ngêi ngu xuÈn lµ h¹ng kÐm lµm kh«ng nªn viÖc, ngêi xiÓm nÞnh lµ cã ý chiÒu m×nh ®Ó kiÕm lîi, hai d¹ng ngêi Êy ch¼ng nh÷ng m×nh kh«ng mong cËy g× ®îc mµ thêng khi l¹i nguy h¹i ®Õn m×nh n÷a. Cho nªn ®¹o lµm vua, mµ nãi réng c¶ ®¹o dông ngêi, ph¶i biÕt kÐn nh÷ng ngêi d¸m can ng¨n ®iÒu dë cña m×nh, bµy tá ®iÒu hay cña hä, quªn th©n mµ hÕt lßng víi m×nh, th× míi lµ nh÷ng kÎ cã Ých, gióp m×nh ®îc viÖc vËy.
B¸O THô
Níc Ng« níc ViÖt ®¸nh nhau .
Vua Ng« lµ H¹p L thua trËn, ph¶i qu©n ViÖt ®©m chÕt. Con H¹p L lµ Phï Sai nèi ng«i lµm vua, thÒ thÕ nµo còng phôc thï ®îc cho cha míi nghe . Phï Sai bÌn cho ngêi ®øng ë s©n, mçi khi m×nh ra vµo, ngêi Êy ph¶i nãi to lªn r»ng: "Phï Sai kia! Níc ViÖt nã giÕt cha mÇy mµ mÇy quªn thï "?
Phï Sai tha r»ng: "D¹ kh«ng d¸m quªn".
Ba n¨m sau, qu¶ nhiªn Phï Sai ®¸nh ®îc níc ViÖt, b¸o thï cho cha .
Lóc níc ViÖt thua, vua ViÖt lµ C©u TiÔn sai sø sang cÇu hßa. Tuy r»ng ®îc hßa; nhng ®ªm ngµy ©u sÇu, lo nghÜ n¸t gan, tan ruét. ChÊt cñi lµm giêng n»m, treo c¸i mËt tríc chç ngåi. Khi n»m th× tr«ng c¸i mËt; khi ¨n th× nÕm c¸i mËt. ChÝnh th©n th× cµy cuèc, vî th× dÖt v¶i, lµm ¨n lao khæ nh thêng d©n. Ai lµ bùc hiÒn tµi, th× träng dông; ai lµ kÎ khèn khã th× cøu gióp. H¬n hai m¬i n¨m trêi, lóc nµo còng nh vËy. Sau C©u TiÔn xem chõng lßng d©n ®· chiÕm ®îc, b©y giê míi ®em qu©n sang ®¸nh Ng«, qu¶ nhiªn Ng« l¹i thua mµ ViÖt ®îc.
(Chu Th)
GI¶I NGHÜA:
Phôc thï: B¸o l¹i ®îc c¸i ¸c, c¸i nhôc mµ ngêi cõu ®Þch d· xö víi m×nh hay víi ngêi can hÖ cña m×nh. Qu¶ nhiªn: ThËt y nh thÕ.
HiÒn tµi: Ngêi cã ®øc, cã tµi giái giang h¬n quÇn chóng.
LêI BµN:
Mét bªn th× v× cha mµ b¸o thï, mét bªn v× níc mµ b¸o thï, hai c¸i thï kh«ng ®éi trêi chung, mµ dông t©m theo ®uæi ®Õn b¸o kú ®îc míi nghe thùc lµ chÝnh ®¸ng, khiÕn ai nghe thÊy còng ph¶i kÝnh phôc. NÕu Phï Sai, C©u TiÔn gÆp c¸i c¶nh ®au ®ín nh thÕ, mµ cø mÆt dµy mµy d¹n ®iÒm nhiªn nh kh«ng, th× ch¼ng lµ ®Êt ®¸, kh«ng biÕt nhôc lµ c¸i g× ! Cã biÕt nhôc, vËy sau míi röa ®îc nhôc. Khi ®· röa ®îc nhôc, l¹i cÇn ph¶i tu tØnh lu«n lu«n vµ quÝ nhÊt lµ c¶m hãa vµ n©ng ®ì kÎ thï ®· chÞu lui bíc hay ®Çu hµng ®Ó cho hä ®ì ®au khæ, cã ®Þa vÞ, th× míi yªn l©ô NÕu röa nhôc xong mµ kiªu c¨ng ®¹i näa, quªn c¶ phßng bÞ th× l¹i chuèc lÊy nhôc mµ oan oan t¬ng b¸o, chØ nh÷ng tµn h¹i nhau hoµi mµ th«i!
C¸CH DôNG PH¸P LUËT
QuÝ Cao lµm quan sÜ s níc VÖ cã lµm ¸n chÆt ch©n mét ngêi.
Sau níc VÖ lo¹n, QuÝ Cao ch¹y trèn, ra ®Õn cöa thµnh, gÆp ngêi gi÷ cöa thµnh, l¹i chÝnh lµ ngêi m×nh chÆt ch©n ngµy tríc.
Ngêi Êy b¶o: "K×a cã chç têng gç".
QuÝ Cao nãi: "Ngêi qu©n tö kh«ng trÌo têng".
L¹i b¶o: "K×a cã lç hæng".
"Ngêi qu©n tö kh«ng chui lç hæng".
L¹i b¶o: "ë ®©y cã c¸i nhµ".
QuÝ Cao míi ch¹y vµo nhµ Èn. Bëi vËy mµ qu©n ®uæi theo kh«ng thÓ b¾t ®îc.
Lóc QuÝ Cao s¾p ®i, b¶o ngêi gi÷ thµnh r»ng: "Nay ta gÆp n¹n, chÝnh lµ c¸i dÞp ®Ó ng¬i b¸o thï mµ ng¬i ba lÇn chØ lèi cho ta trèn, th¬ng ta nh thÕ lµ nghÜa lµm sao"?
Ngêi gi÷ thµnh nãi: "Téi t«i ®¸ng chÆt ch©n, tr¸nh sao cho khái. Lóc «ng luËn téi, xoay xë ph¸p luËt, ý muèn níi tay, t«i còng biÕt. Lóc ¸n ®· ®Þnh, ®em ra hµnh h×nh nÐt mÆt «ng buån rÇu, t«i l¹i biÕt l¾m. ¤ng lµm nh thÕ, h¸ cã vÞ riªng g× t«i, ®ã lµ t©m ®Þa bùc qu©n tö tù nhiªn nh vËy... ThÕ cho nªn t«i muèn cøu «ng".
§øc Khæng Tö nghe chuyÖn nÇy, nãi r»ng: "Còng lµ mét c¸ch dïng ph¸p luËt, mµ cã lßng qu©n tö, th× g©y nªn ¬n, dïng mµ ra d¸ng tµn b¹o th× g©y nªn o¸n. Nh QuÝ Cao thËt lµ ngêi lµm quan biÕt dïng ph¸p luËt vËy".
(Gia Ng÷)
GI¶I NGHÜA:
SÜ s: Tªn mét chøc quan ®êi nhµ Chu, coi xÐt viÖc h×nh ngôc.
VÖ: Tªn mét níc thêi Xu©n Thu ë vµo vïng tØnh Trùc LÖ vµ Hµ Nam b©y giê.
LuËn téi: C©n téi nÆng nhÑ ®Ó khÐp vµo ¸n.
Hµnh h×nh: TrÞ téi thËt sù.
T©m ®Þa: TÊm lßng.
Ph¸p luËt: Ph¸p, nh÷ng c¸ch nhÊt ®Þnh ®Æt ra, ai nÊy
ph¶i theo; luËt: phÐp thêng dïng ®Ó ®Þnh phËn, cho khái tranh nhau vµ phßng ngêi lµm x»ng.
Nh©n tõ: Lßng th¬ng ngêi, lßng muèn lµm lµnh.
Tµn b¹o: Hung ¸c qu¸ l¾m.
LêI BµN:
Ngêi ta gia h×nh ®Õn chÆt ch©n m×nh, m×nh thÊy ngêi ta gÆp c¬n nguy cÊp, ch¼ng nh÷ng kh«ng b¸o thï, l¹i cßn t×m c¸ch cøu ngêi ta, thÕ ch¼ng lµ biÕt dÜ ®øc b¸o o¸n, ®¸ng gäi lµ nh©n nh©n du! M×nh ®ang lóc nguy cÊp, chÕt ®Õn n¬i mµ cßn kh«ng chÞu trÌo têng, chui lç, thÕ còng ch¼ng lµ biÕt tù träng phÈm gi¸ ®¸ng gäi lµ qu©n tö ru! Ngêi canh cöa thµnh së dÜ phôc QuÝ Cao lµ v× QuÝ Cao biÕt dïng ph¸p luËt. §· ®µnh r»ng ph¸p luËt ®Æt ra lµ ®Ó trõng trÞ kÎ cã téi, nhng nÕu cho nh bÊt ®¾c dÜ míi ph¶i khÐp vµo ¸n, lóc hµnh h×nh l¹i cã chót bông nh©n tõ ë trong, th× kÎ chÞu téi míi thùc t©m phôc ®îc. Ngêi cÇm ph¸p luËt, tuy gi÷ lÏ c«ng b×nh khÐp vµo lý, nhng ë trong cßn cã chót t×nh, th¬ng kÎ m¾c téi, th× míi lµ biÕt dïng ph¸p luËt vËy. Nãi réng ra, trÞ kÎ téi ¸c mµ kÎ téi ¸c Êy sau hãa ra ngêi l¬ng thiÖn. QuÝ Cao ®©y thËt lµ mét vÞ h×nh quan kh«n ngoan trong hËu, biÕt ®em h×nh ph¸p gióp cho sù gi¸o dôc vËy.
THËT GI¶ KHã PH¢N
ë gß Lª Khu cã gièng quØ l¹. Nã b¾t chíc lµm con ch¸u, anh em ngêi ta thËt lµ gièng.
Cã mét «ng trëng gi¶ gÇn vïng Êy, mét h«m ë chî vÒ, chÐn say khít. Lóc ®i qua gß Lª Khu con quØ hiÖn h×nh lªn lµm con «ng ta, tay «m ®ì d×u d¾t, nhng miÖng cø lÈm bÈm nhiÕc mãc, kªu say sa lµ xÊu.
Trëng gi¶ vÒ nhµ, lóc tØnh rîu, gäi con ra m¾ng: "Tao lµ cha mÇy, tao cã ®iÒu g× lµ ¸c nghiÖt mµ lóc tao say, mÇy l¹i nì mØa mai tao nh vËy"!
Ngêi con khãc, l¹y cha vµ tha r»ng: "Oan qu¸! ThËt con kh«ng d¸m nh thÕ bao giê. Con nghe ®©u ë gß Lª Khu cã gièng quØ khÐo b¾t chíc hiÖn lªn lµm ngêi, cã lÏ ®©y ch¨ng"?
Trëng gi¶ dß hái, th× qu¶ nhiªn ai còng b¶o cã nh thÕ thËt, «ng míi ®Þnh bông hÔ gÆp gièng quØ Êy lµ ®©m chÕt.
H«m sau, «ng l¹i ®i chî, l¹i chÐn say khít míi vÒ. Ngêi con sî cha l¹i gÆp quØ nã quÊy nhiÔu g×, bÌn s¨m s¨m ®i ®ãn. Trëng gi¶ tr«ng râ con m×nh, nhng cho lµ quØ, liÒn rót g¬m ra ®©m chÕt.
(L· Tö)
GI¶I NGHÜA:
Lª Khu: Tªn mét c¸i gß cao, ë vÒ ®Þa phËn huyÖn Ngu Thµnh tØnh Hµ Nam b©y giê.
Trëng gi¶: Ngêi ®øng tuæi, thëng chØ nh÷ng bËc cã trÝ, cã tµi, cã vai, cã chøc hay cã cña.
LêI BµN:
Khã thËt! Lµm thÕ nµo cho râ gi¶ thùc mµ ph©n biÖt ®îc. C¸i trß ®êi, ®· gian, th× l¹i ngoan, kÎ gian phi, ®· r¾p t©m lõa ai, th× dïng thiªn ph¬ng b¸ch kÕ, lµm cho ph¶i m¾c lõa mµ vÉn cã bông tin. Cho nªn khi ta ngê ®iÒu g×, ta ph¶i ®Ó c¸i trÝ s¸ng suèt mµ dß xÐt cho ®Õn n¬Þ Chí cã véi hµnh ®éng, lÊy gi¶ lµm thùc, cho thùc lµ gi¶ nhËn quØ lµm con, giÕt con tëng quØ nh trëng gi¶ nãi trong truyÖn nÇy, sau cã hèi l¹i còng kh«ng kÞp. §êi nµy biÕt bao nhiªu chuyÖn vî chång, chuyÖn phe c¸nh, ngê nhau tµn h¹i nhau, mét khi sù thùc hiÖn râ ra, chØ cßn cã «m hËn suèt ®êi, lóc nµo còng b¨n kho¨n th¬ng ®Õn ngêi ®· khuÊt.
TRUYÖN §¦êI ¦¥I
ë nói Phong Khª ®Êt Thôc cã gièng ®êi ¬i, mÆt nh mÆt ngêi, biÕt cêi, biÕt nãi. M¸u nã dïng ®Ó nhuém mµu, kh«ng bao giê phai, nªn ngêi ta lõa b¾t nã.
TÝnh ®êi ¬i thÝch uèng rîu, thÝch ®i guèc. Ngêi ta biÕt thÕ, ®em rîu vµ guèc ra bµy la liÖt ë qu·ng ®ång kh«ng, råi ®i nÊp mét chç. §êi ¬i ngöi h¬i rîu, kÐo nhau ra thÊy rîu, thÊy guèc, biÕt r»ng dø m×nh, bÌn chöi rña ngêi lËp mu ®¸nh bÉy, vµ nãi thËm tÖ ®Õn c¶ «ng cha ngêi Êy. §o¹n b¶o nhau ®i, lÈm bÈm nãi chí cã m¾c mu c¸i loµi khèn n¹n chùc h¹i m×nh... Song ®· ®i mµ vÉn ngo¶nh l¹i, råi l¹i b¶o nhau: "Ta thö nÕm xem tëng kh«ng h¹i g×". Tay chÊm miÖng mót, bÐn mïi lµm m·i, thµnh say sa mê mÞt, quªn c¶ lêi kh«n, lÏ ph¶i bÊy l©u gi÷ g×n, chÕnh cho¸ng nghiªng ng¶, nãi nãi, cêi cêi, ch©n ®a vµo guèc, thÊt thÓu ®Þ..
Ngêi nÊp bÊy giê ®æ ra th× ®êi ¬i l¶o ®¶o ch¹y, con ng¶ nghiªng, con ng· ngöa, ngêi ta b¾t s¹ch kh«ng sãt con nµo.
Than «i! biÕt râ ngêi ta lõa g¹t m×nh, mµ cø tham lam mª muéi ®Ó ®Õn nçi m¾c lõa ngêi ta mµ mÊt m¹ng. Ngu l¾m thay! ThËt lµ ngu l¾m thay!
(Diªu Dung)
GI¶I NGHÜA:
Thôc: Tøc lµ Thôc QuËn ë vÒ ®Êt Tø Xuyªn b©y giê.
ThËm tÖ: Qu¸ chõng, kh«ng v× nÓ g× n÷a.
§o¹n: Døt h¼n, råi th×.
LêI BµN:
Rîu chÌ, thuèc phiÖn, cê b¹c, trai g¸i... ë ®êi cã bao nhiªu sù ®am mª, tuy vÉn biÕt lµ tai h¹i, mµ khèn c¸i tÝnh ng©y, c¸i m¸u mª, nã nh cã ma lùc vÉn xui giôc dun rñi ta rñ nhau, ®ua nhau mµ t×m ®Õn, mµ say ®¾m, cã khi tai h¹i còng kh«ng chõa. Than «i! cßn ë trªn bê vùc s©u, mµ kh«ng biÕt gi÷, th× ®Õn lóc l¨n xuèng, ¨n n¨n sao cho kÞp! Cæ nh©n ®· cã c©u: "NhÊt thÊt tóc, thµnh thiªn cæ hËn; thÞ b¸ch niªn th©n", nghÜa lµ: Lì bíc mét phen, ngh×n ®êi ©n Ën; quay ®Çu nghÜ l¹i, chÝn suèi ngËm ngïi. ThËt ®¸ng ghª thay, cho nªn ngêi ta ph¶i cÈn thËn gi÷ m×nh, khi ®· biÕt sù ®am mª cã thÓ tai h¹i m×nh ®îc, th× cè tù chñ, tù trÞ mµ h·m m×nh l¹i ngay, chí ®Ó cho nh©n dôc th¾ng ®îc thiªn lý th× phÝ c¶ ®êi ngêi.
THUËT XEM T¦íNG
Níc Kinh cã ngêi xem tíng giái, nãi c©u nµo tróng c©u Êy. Trong níc xa gÇn ®©u còng biÕt tiÕng.
Vua Trang V¬ng thÊy thÕ, vêi l¹i hái: "Nhµ ng¬i dïng thuËt g× mµ xem tíng giái nh thÕ"?
Ngêi xem tíng tha r»ng: "ThÇn kh«ng cã thuËt g× l¹ c¶. ThÇn chØ xem b¹n cña ngêi ta mµ biÕt ®îc ngêi ta hay, hay dë. Nh thÇn xem cho thêng d©n, mµ thÊy ch¬i víi nh÷ng b¹n hiÕu, ®Ô, thuÇn, cÈn biÕt gi÷ phÐp níc, th× thÇn ®o¸n ngêi d©n Êy lµ ngêi hay, th©n tÊt mét ngµy mét vÎ vang, nhµ tÊt mét ngµy mét thÞnh vîng. - Nh thÇn xem cho quan l¹i mµ thÊy ch¬i víi nh÷ng b¹n thµnh, tÝn, cã phÈm h¹nh, thÝch ®iÒu ph¶i th× thÇn ®o¸n cho «ng quan Êy lµ ngêi tèt, lµm quan tÊt mçi ngµy mét cao th¨ng, gióp vua tÊt mçi ngµy mét Ých lîi. - Nh thÇn xem cho vua chóa, mµ thÊy quan gÇn cã l¾m ngêi hiÒn, quan xa cã l¾m ngêi trung, lóc cã lçi, nhiÒu ngêi can ng¨n, th× thÇn ®o¸n lµ «ng vua giái, vua tÊt mçi ngµy mét t«n träng, níc tÊt mçi ngµy mét tr× yªn, thiªn h¹ tÊt mçi ngµy mét qui phôc... ThÇn qu¶ kh«ng cã thuËt g× l¹, chØ xem ngêi mµ biÕt ®îc ngêi hay, hay dë".
Vua Trang V¬ng cho lµ ph¶i. BÊy giê kÝp thu dïng nh÷ng ngêi tµi giái, sau níc Së thµnh cêng thÞnh nhÊt ®êi ChiÕn Quèc.
(L· ThÞ Xu©n Thu)
GI¶I NGHÜA:
Kinh: Còng lµ tªn níc Së. HiÕu, ®Ô, thuÇn, cÈn: hiÕu: ¨n ë hÕt lßng víi cha mÑ; ®Ô: kÝnh thuËn víi bËc huynh trëng; thuÇn: ch©n thËt, tù nhiªn; cÈn: ch©n chÝ kh«ng cÈu th¶; th©n: b¶n th©n ®èi víi nhµ, víi níc.
Cao th¨ng: Lªn caä
Quan gÇn: Quan t¹i triÒu, ë gÇn vu¹
Quan xa: Quan ë c¸c tØnh xa kinh ®« cïng ë chç biªn thïy.
ChiÕn Quèc: Thêi ®¹i cuèi ®êi nhµ Chu 425-249 tr. Th. Ch. c¸c níc hay ®¸nh (chiÕn) nhaô Cã b¶y níc m¹nh
lµ: TÇn, Së, Yªn, TÒ, H¸n, TriÖu, Ngôy.
LêI BµN:
§¹i ý bµi nµy cèt nãi lµm b¹n víi ai, th× råi gièng ngêi Êy, lµm b¹n víi ngêi hay, th× thµnh hay, lµm b¹n víi ngêi dë, th× hãa dë, còng nh nh÷ng c©u ph¬ng ng«n cña ta: "GÇn mùc th× ®en, gÇn ®Ìn th× r¹ng", "ë bÇu th× trßn, ë èng th× dµi". C¸i thuËt xem tíng ®©y thùc ¸m hîp víi c©u ng¹n ng÷ t©y: "Dis-moi qui tu hantes, je te dirai qui tu es" nghÜa lµ: anh nãi ch¬i víi ai, th× t«i nãi ®îc anh lµ ngêi thÕ nµo. Bµi nµy l¹i cßn cã ý chó träng khuyªn nh÷ng ngêi cÇm vËn mÖnh mét níc ph¶i tÝn nhiÖm hiÒn tµi, ®Ó ®ång c«ng céng t¸c vµ söa ®æi lu«n lu«n nh÷ng qu¶ ¸c cïng c«ng viÖc sai lÇm th× néi trÞ míi kh¸, ngo¹i giao míi hay ®îc.
THEO AI PH¶I CÈN THËN
§øc Khæng Tö thÊy kÎ ®¸nh líi chim sÎ chØ ®¸nh ®îc thuÇn sÎ non vµng mÐp. Ngµi bÌn hái r»ng: "Kh«ng ®¸nh ®îc sÎ giµ lµ t¹i lµm sao"?
KÎ ®¸nh líi nãi: "SÎ giµ biÕt sî, cho nªn khã ®îc, sÎ non ham ¨n, cho nªn dÔ b¾t. NÕu sÎ non mµ theo sÎ giµ, th× b¾t sÎ non còng khã, nhng nÕu sÎ giµ mµ theo sÎ non, th× b¾t sÎ giµ còng dÔ".
§øc Khæng Tö nghe ®o¹n quay l¹i b¶o häc trß r»ng: "BiÕt sî ®Ó tr¸nh tai h¹i, tham ¨n mµ quªn nguy vong, ®ã ®Òu lµ tÝnh tù nhiªn vËy. Song phóc hay häa l¹i do ë c¸i theo kh«n hay theo d¹i. Cho nªn ngêi qu©n tö, tríc khi theo ai, ph¶i cÈn thËn. Theo ai mµ biÕt phßng xa nh ngêi l·o luyÖn, th× ®îc toµn th©n, theo ai mµ hay n«ng næi nh trÎ d¹i th× b¹i ho¹i".
GI¶I NGHÜA:
ThuÇn: ChØ cã mét thø th«Þ
Vµng mÐp: Chim sÎ con khi cßn ph¶i mím th× mÐp vµng.
Nguy vong: nguy: kh«ng ®îc yªn; vong: mÊt, chÕt.
Phóc: Sù tèt lµnh, sung síng.
Häa: Sù téi v¹ kh«ng maþ
CÈn thËn: KÝn ®¸o, chu chÝ, kh«ng cÈu th¶.
L·o luyÖn: Bùc ngêi cã tuæi, tõng tr¶i viÖc ®êi.
Toµn th©n: Gi÷ trän vÑn ®îc tÝnh mÖnh.
TrÎ d¹i: KÎ trÎ ngêi non d¹ cha hiÓu viÖc ®êi.
B¹i ho¹i: H háng, ®æ n¸t.
LêI BµN:
Chim sÎ thÕ, ngêi ta còng thÕ, thêng thêng chØ v× theo kh«n, theo d¹i mµ gÆp phóc hay häa. Cho nªn tríc khi theo ai, ta ph¶i xem xÐt cho cÈn thËn. Chí cã nh¾m m¾t theo liÒu, ®Õn khi hèi l¹i, th× sù ®· råi, ¨n n¨n kh«ng kÞp. C¸ ®· theo vµo líi, th× dï cã ph©n trÇn ph¶i tr¸i lµm sao, ngêi ®¸nh líi còng kh«ng th¶ cho ra n÷a.