GARAMI, BISLAK, BAMBAN KEN PADEPPA

ADDA KASLA NAKANANAMA a kari nga ipaypayapay dagiti nabun-as a bayoleta iti ammimi ti pul-oy. Dinto agmawmaw ti taba, ti dam-eg, ti daga ket dinto maungkos ti itdenna a parabur. No kabukbukodanda la koma! Nangemkem ni Amado Lubong, 22, a limmaem iti kalapawna a nakadalukappit iti sidiran ti akaba a tambak ti banawang iti pungto ti taltalonenna. Nagtugaw iti balitang a kawayan ket impaypayna ti silag a kallugongna iti agar-arimasa iti ling-et a rupa ken barukongna. Dandanin agtindek ket nakasansaniit ti guyab ti init a kas man ad-adda a mangpadpadarang kadagiti rikna ken im-impen nga aguk-ukop ita iti barukong ni Amado bayat ti panangiwarasna iti imatangna iti nalawa nga asienda a naipasab-ok iti rusok ti Bantay Sagat a kasla nakapakleb a saraan a dinosauro a mangngirngirsi iti masanguananna. No kabukbukodanda la koma! Ngem adda kadi koma ngarud aya rumbeng nga agtagikua kadagitoy no di isuda?

Dimmuklos ti angin nga insang-aw ti tanap dagiti dippig ken kantong ken tumok ken lakatan ken unas iti umamianan a daya ti kusayan ti bantay. Immipus ti napuskol a pangen ti billit-tuleng. Dinarupda dagiti nakayangyang a dawa. Nagdeppes ti pinagayan a rinugmaan ti pangen. Rimmuar ni Amado ket iniriaganna dagiti billit a bulon ti panangyab-ablatna iti balanggotna iti angin. Nasitak ti nayaplag a pangen. Um-umkis nga immawer dagiti billit-tuleng a nanglikaw iti kataltalonan a nagsapul iti kinelleng a dissuanda. Ngem inabog ida dagiti sumagmamano a mannalon nga agidarderekdek kadagiti tambak iti bikal ken bislak ti bayog a poste dagiti ipakpakatda a bamban nga ay-ay.

"Di magebgeban ti ay-ay ti karuay ita dagiti billit, Amado," impasungad ti immasideg a pandek ngem nabaked a lakay a mangipumpunas iti nadulpet a tualia iti kirriit a rupana. "Isarunotay' `ti agaramid `ti bambanti, barok."

"Bareng, a, no maallilawtay' pay dagiti siba, Tata Angkuan," insennaay ni Amado iti lakay a kabaddungalan daydi nagawan a tatangna ken kadulonna ti talon.

"Nadawel ita dagiti billit, nalabit kagawatda met," kinuna ti lakay, nagdalupisak daytoy iti abay ni Amado ket rinugianna a sukiten iti bunengna dagiti puris a simmeksek kadagiti ringngiad iti dapanna.

"Ad-addan a di makaanay a yanges ti mabingay no ditay' ikanawa dagiti dawa, barok."

"Ngem di kad' ad-adda a ditayon umanges no di a mismo `toy daga ti maikanawa, tata?" immirteng ti rupa ni Amado. "Paidamandatay' payen iti karbengantay' kas mannalon! Hantayon maaramat dagiti aradotayo, pagretiruendan dagiti nuangtayo, hantayon magamulo `toy nabatbati a kataltalonan!"

Tinangad ti tangkiran, kirriit a rupa ti mangemkemkem a rupa ti natayag, nabaneg, ginebba ti init, patanor ti ling-et, minanso ti talon ken bangkag nga agtutubo. Kasla latta daydi Bonifacio, nagtalukatik iti uneg ni Lakay Angkuan a kasla panangdagullit, ta dinan mabilang ti panangyesngaw ti isipna iti dayta no kasta a mingmingan wenno paliiwenna ni Amado, a pagkunaanna pay no kua: saan la a taktakder ken langlanga; kangrunaanna, ti kaadda ti kinabaner ken kinatured ken kinapinget a mangirikiar, mangilaban iti prinsipio ken karbengan ken kalintegan. Ta kasta daydi Bonifacio Lubong a dadauloda idi ditoy purokda ken maysa kadagiti nangsupiat iti panangagaw ti asendero (nga immay a bayabayna dagiti politiko ken turayen ken nagtagiarmas a pasurotna, a nangipakita iti adu a dokumento ti panagtagikuana kano iti daga) kadagiti dagada ken nangilablaban iti pannakawayada iti tengngel ti diosen-nga-agpatpatalon--isu a saan a nangideppel iti tangan-imana kadagiti papeles nga impapirma ti asendero tapno agbalinda laengen a makitaltalon. Naal-ala unay ni Amado ti amana. Tinawid amin daytoy agraman ti laban daydi Bonifacio a nupay inlabanna ket dina nailaban, laban a dina nangabakan ngem di met makuna a nakaabakanna. Raemen ni Lakay Angkuan daydi ama ni Amado, nakikaykaysa met daytoy iti iruprupir daydi Bonifacio. Ngem kas kadagiti kapurokanda, dina napatalgedan dayta a pannakikaykaysana. Pader, natangken, nabaneg, nabayog, nakadakdakkel a pader ti padasenda a banggaen. Kas kadagiti kapurokanda, nupay didan maibturan ti pannakairurumen, awan pigsada wenno turedda a nakikadua iti laban daydi Bonifacio Lubong. Ad-adda a pinanunotda ti pamiliada, ti karadkadda. Ta awan met lat' maay ti lumaban no nakapsutka, no mabutbutengka, kasta ti isipda idi. Aglalon idi agpukaw ni Lakay Pacio iti naminsan a papan panangayo daytoy iti Bantay Sagat. Sa kalpasan ti sumagmamano nga aldaw a panagsapsapulda ket masarakanda ti bangkay daytoy, iti rumiet a kaleddaan iti patalan, a kunolkunolanen ti igges ken pagaangatanen dagiti walang nga aso. Dinton malipatan ni Lakay Angkuan ti nasangatanda a kasasaad daydi Bonifacio Lubong a gayyemna: nupay dumagdagan daytoy, di nailinged ti ganna ti dangkok ken ulpit: pettak a mata, gedged a karabukob, puted a dila, ringod a lapayag, bettak a bangabanga, natatek iti bagkong ken bala a bagi, napungo nga ima ken saka... Manipud idin, inturayan idan ti buteng ket nayatda lattan iti amin a pagayatan ti asendero. Awanen ni Lakay Pacio a sakit ti ulo ti asendero, nawaya daytoy a nangbura iti agarup kakatlo ti kataltalonan ket inaramidna a plantasion ti saba ken unas sana inted kadagiti bukodna a tao manipud iti sabali a lugar. Nawaya payen daytoy a naglaging iti bakir ti bantay a puon ti waig nga isu a kimmidditanen ti padanum ti kataltalonan.

Bimmanesbes ti sabali, napuspuskol a pangen ti billit-tuleng. Pinanggep daytoy nga aplagan ti talon ni Amado. Tinaray nga inikkisan ida ti agtutubo idinto nga iwagwagis daytoy ti inuksobna a badona.

Kitkitaen ni Lakay Angkuan ti sumilsilap, lumablabbaga iti dilpat ti agtindek, a kayumanggi a bagi ni Amado. Bagi daydi Bonifacio, kimliing manen ti unegna, bagi ken utek ken kararua daydi Bonifacio. Agsiam lat' tawenna a nakaraprapis nga ubing ni Amado idi matay daydi Bonifacio Lubong. Addan nakemna. Ket naibudi, naibinggas iti panagdakkelna ti napasamak iti amana, kasta met ti pasamak no apay a napapatay ti amana. Nasadia iti lagip ni Lakay Angkuan: saan a nagsangsangit ni Amado idi matay ti amana, nakaul-ulimek laeng daytoy iti baet ti panagug-ugaog, panagdungdung-aw, panagluslusdoy ni Clara nga inana; saan a ladingit ti nakabaled iti rupa ti narapis nga ubing: nairut a kemkem, sumsumleng a mata. Kasla maysa a naulimek a bulkan ni Amado a rumrumsik, agpagpagunggan ti apuy iti unegna ngem dimo maur-uray a bumtak. Ngem no kua ket pagammuan laengen ta rumkuas. Namin-adun a naimatangan, narikna ni Lakay Angkuan dayta. Malaksid a kupikop ti agtutubo ti tibker ken prinsipio ti amana, masirib pay daytoy nupay agingga laeng iti hayskul ti nalpasna. Saan ngaminen nga impursigi ni Amado ti agadal ta malaksid a marigatan ti balo nga inana a mangisakad, awanen ti interes ni Amado iti kunkuna daytoy a komersialisado nga edukasion. Ibagbaga ni Amado nga amang nga ad-adu ti maadal iti ruar ti eskuelaan. Nga ad-adu ti masursuro no saan nga agdepende lattan iti imemoria a teksbuk ken titser a mangted iti nangato a grado. A ti taltalon, ti pagobraan, ti gimong kano met laeng ti yan ti mismo a pagadalan. Saan unay a maaw-awatan ni Lakay Angkuan dagitoy. Ngem nautobna met laeng ti sasawen ni Amado idi agangay: Idi adda sumagmamano a grupo dagiti manangisakit kano iti marigrigat nga ab-abogado ken agiwarwarnak a nangikari a tulonganda ida kadagiti reklamoda. Ngem awan naaramidan dagitoy, pambarda a nabileg kano, impluensiado kano ti asendero kesyo batana ti mayor, bayawna ti gobernador, kumpadrena ti diputado ken ti regional commander ti polisia, aamigona dagiti senador ken heneral, rummuar-umuneg iti Malakaniang, kasosiona dagiti taipan. Gayam, nabusalan iti kuarta dagitoy. Kasta manen idi kinadua ni Amado a napan iti kapitolio, iti opisina ti agrarian tapno sukimatenda ti daga a sakup ti land reform. Natakuatanda a saan a mareporma ti daga ta nakawaras daytoy kadagiti tattao ti asendero ket sumagmamano la nga ektaria ti adda iti nagan ti tuso nga asendero. Idi mapanda iti mansion ti asendero tapno ireklamoda ti natakuatanda, pinasabtan ida ti lakay a baknang iti lais ken tabbaaw. No saankayo muno, nengneng ken laglag, kinuna daytoy, papaltogak ti pispisko-ania pay la ti kuestionarenyo ket naglawagan a diyo kukua ti daga? Yutninana, naggasat ket ti takkiyon no dakayo ti pangipanaganak iti dagak? Nagambisiosoka a talaga, Amado nga immama! Ngem ibagak manen kenka, uray aglamolamoka nga agpaili wenno agsalsalka iti sango ti presedensia, dika ikkan iti uray sangkailgat a dagam! Ammo idi ni Lakay Angkuan nga agburbureken ti bulkan iti uneg ni Amado. Ngem nangemkemkem laeng daytoy iti sango ti mangum-umsi nga asendero. Awan a talaga ti labanda, naamiris ni Lakay Angkuan. Ngem lumablaban latta ni Amado iti itan ket saan manen a maawatan ni Lakay Angkuan a klase ti laban nupay ammonan nga isu met laeng daytoy ti laban daydi Bonifacio Lubong. Saanna a maawatan ti laban ni Amado ta ti agpayso, saanna a naawatan ti laban daydi Bonifacio. Ket itan karkariten ida ni Amado a kas met laeng iti panangkarkarit, panangal-allukoy idi daydi amana. Ania koma ti kueentayo, isarakusok ti buneng wenno lilit iti armalayt ken masinggan? Awanto met la ti maaramidantayo. Awatentay lattan a kastoytayo. Ania ngarud no isu ti nakaikariantayo. Dayta laeng ti maisungbatda ken ni Amado ket agngilngilangil no kua ti agtutubo a mangemkemkem, sumsumleng dagiti matana.

NAGPARSUA DAGITI MANNALON kadagiti sinantao a pammutbuteng iti agsiba a billit, iti dayta a malem. Rinepreppetda dagiti garami a nabugasan iti natibker a bislak sada sinukog a sinan-ulo, sinanbagi, sinantakiag, sinansaka. Imparautda dagitoy iti napagsinankrus a darekdek. Rumanetret dagiti sirutenda a bayog a bamban a manget-et iti garami ken bislak kadagiti padeppa.

Idi agangay, ipatpatakderdan dagiti bambanti iti nadumaduma a paset ti pinagayan. Insilpoda kadagitoy dagiti nakabantengen nga ay-ay tapno aggunay dagiti tao a garami, nga ad-adda a kakasla krusipiho no miraen iti adayo, no maguyod ti bamban nga ay-ay.

Sumagmamano a pangen ti billit ti umarikiak nga agassi-assibay ngem dida maitured ti agdisso iti kadawaan nga itan nakaipattokan dagiti tao a garami nga agpadpadaan, a no kasta a maguyod dagiti ay-ay a namagkakamang kadagiti bambanti ket addada a kasla mangpaypayapay, mangwagwagis, mangtingigtingig, mangtungtung-ed, mangngilngilangil kadagiti billit.

Nabang-aran dagiti mannalon a nakapasingked a natalged itan dagiti dawa. Naguummongda iti sirok ti narukbos ken duog nga algarruba iti pungto ti kataltalonan idi maiwakasda ti obrada tapno pagsasanguanda ti saramsam nga imbalon dagiti assawa, inna, annak, kaayan-ayatda.

Kabayatan ti panagngatingatda iti linubian a saba ken kahoy ken panagkabukabda iti tambotambong ken panagigupda iti kape a kinirog a bagas ken panagitangguap iti linuktanda a bote ti hiniebra, itultuloy a pagsasaritaan dagiti mannalon ti pagpapatanganda pay laeng itay iti kataltalonan: Ti mabiiten a maminpinsan a pannakapukaw ti kataltalonan. Nabayagen nga ibagbaga ti asendero ti planona a mangpatad iti kataltalonan a pangipasdekanna kano kadagiti planta ken repineria. Natakuatan kano ngamin dagiti ganggannaet a minero ken teknolohista, a kadua dagiti tao ti asendero nga aglaglaging iti kabakiran ti kabambantayan ti Sagat, a nabaknang ti bantay iti minas a laymston, landok, nikel, gambang, kromium ken dadduma pay a napapateg kano a mineral a masapul para iti panagdur-as ti sangkailian. Nabiit pay nga impakaammo ti asendero a nakasarak kanon iti mangipuonan iti panagminas: maysa a multinasional a korporasion, a sosio kano ti gobierno. Kinapudnona ket immay payen iti purok itay nabiit ti puraw a pannakabagi ti korporasion a kinadua ti asendero ken sumagmamano a nangangato a tattao iti gobierno ken negosio. Impaganetgetda a pagimbagan ken pagsayaatan saan la a dagiti pumurok ti mabangon a pagminasan no di ket ti intero a pagilian ta minilion kano a doliar ti iserrekna iti ekonomia ti pagilian. Inkasabada a naruay ken napintasto kanon ti panggedan dagiti pumurok ket saandan nga agrigat nga agtalon ken agbangkag. Agnam-ay, rumang-ayton ti biagda.

Adu a pumurok ti naayatan. Ngem adda met dagiti agduadua, a pakaibilangan ni Lakay Angkuan, a naruamen kadagiti napipintas a kari a di met natungtungpal.

Isu daytoy ita ti pakariribukan ni Amado: maminpinsanen a maagaw, mapukaw dagiti dagada. Iti mabiit ket dumtengen dagiti makinaria a mangburbor ken mangikalos kadagiti taltalonda apaman a makaapitda. Maudi kanon daytoy a panagtalonda, kinuna ti asendero. Agbisinda la ketdi uray pay adu ti maluktan a trabaho iti pannakakonstrak ti pagminasan ken dagiti repineria.

Ket ita a naguummongda manen, itultuloy latta ni Amado a karkariten dagiti kapurokanna.

"Mamatpatikayo!" indillawna kadagiti magagaran iti idadateng ti maibagbaga a napintas a trabaho ken narang-ay a biag. "Ania met, kunak manen, ti ikarityo a kabaelan a mangkudit kadagiti kabaruanan a trabaho a bin-ig a dekoriente ken dekompiuter, dakayo a padak a mintalon laeng? Utobenyo, saan a witiwit ti arado wenno pamitik ti nuang ti tenglenyo. Aniakayonto kadagita a planta ken minasan no di babaonen laeng, no di bag-enda laeng a nalabit paradalus, parabagkat, parakutkot laeng?"

"Kaykayatmin ngem ti makitaltalon iti para-ap-ap lat' boksit. Dimo aya kayat ti umasenso met bassit? Ti agbalay met iti uray bassit la a hinaloblak ken nagtagigalba?" kinuna ti maysa a lumakay metten.

"Dimo aya kayat ti agnam-ay met?" inlibbi ti maysa a baket. "Addanton elektrisidad, wen! Mabalinantayonto met ngatan ti makaalat' tibi ken bitamaks ken istirio kampanent!"

"Sika ketdi met ta kontraem la aminen," kinuna met ti maysa nga agtutubo a kataeb ni Amado. "Kayatmi met ti agbalbaliw ti biagna, naumakamin iti talon, kayatmi ti dumur-as met bassit. Apay a lapdannakami nga agarapaap met iti nanam-ay a biag?"

Nagngilangil ni Amado a nangkita iti nagsao, ni Primo a kaubinganna nga ammona a nangato met ti arapaapna iti biag: kayatna ti maalut-ot iti nakailumlomanda a kapitakan, aglalo kano inton agpamilian. "Ania a panagdur-as? Dakayo kadi ti agprogreso? Saankayo a laplapdan, palpalagipankay laeng. Diyo kadi maamiris nga aramatenda laeng ti pigsayo. Ibusenda laeng ti kinabaknang `toy dagatayo. Ania koma no aspaltadonton dagiti kalsadatayo ken naraniagton dagiti pagtaengantayo iti artipisial a silaw no awanto metten ti pagitukitantayo kadagiti bin-itayo? Ramesenda nga interamente ti kabakiran, bungbungenda ti intero a kabambantayan, patayenda dagiti ubbog ken sabidonganda ti aglawlaw. Kasanonton no maibusdan ti minas ti Sagat? Agsapulda manen iti sabali a burburenda a daga--pagpapanawandatayonton! Pangalaantayto payen iti pagbiagtayo? Addanto kadi pay masukay a daga ditoy purok a mulaan iti uray tugi wenno kamotit?"

DIMTENG DAGITI MAKINARIA ken lugan dagiti ganggannaet ket naimarangmangda iti nalawa nga arubayan ti dakkel a balay ti asendero a nailaksid iti purok, adda daytoy iti adayo a lauden ti purok, nayapiring iti plantasion ti saba ken unas ken asideg iti bantay. Higante a makmakina ken luglugan a pagbukual, pagkuduag, pagkali, pagkutkot, pagtebbag, pagilunes iti daga. Kadua dagitoy ti puraw a daulo ken dagiti tattao ti multinasional a konstraktor a nagkuartel iti dakkel a balay ti asendero.

Inton umay a lawasen ti panaggagapas ket rinugianen dagiti mannalon ti nagbamban iti pagbettek kadagiti magapas a pagay.

Iti panaguummongda, ipalpalagip latta ni Amado ti pakapay-an ti kataltalonan. Ngem nagtalinaed ti rason dagiti magagaran nga agobra iti maipatakder a minasan ken repineria. Adda ketdi dagiti sigud nga interesado met a naulimek itan ta nalabit pampanunotenda a saan nga ang-angaw, talaga a punasendan dagiti talon ta adtoyen dagiti higante a makina nga agidadanes iti daga.

Maysa a bigat, gapgapu ni Amado iti Bantay Sagat a nagala iti bayog a nayon ti bambanenna, nasapa pay itay napan, nasangpetanna ti padamag ni Nana Clara nga adda kano nagpakamatay iti purokda.

"Ni Pinang! Nagsamal! Nasangatanda kanon a bangkay iti kuarto dagiti katulong idiay mansion itay parbangon... Imminum kano iti pestisidio... Apo Dios, ania ket ti panunot daydiay nga ubingen!"

Di nakatagari ni Amado. Kaubinganna met laeng ni Pinang. Ken kaayan-ayat daytoy ni Primo. Maysa kadagiti bag-en iti balay ti asendero ni Pinang. Kas kadagiti kakaduana a babaonen sadiay, ikarkaro ni Pinang ti utang dagiti nagannakna iti asendero. Kasta ti asendero, ited nga ited kadagiti nalaing nga agutang santo bigla nga agsingir ket no awan maibayad ti immutang, alaenna ti adda a dingo wenno no awan, tapno saan nga alaen ti asendero ti taltalonen ti immutang, alaenna a babaonen iti balay wenno trabahador iti inunasan/sinabaan ti anak a baro wenno balasang ti immutang.

Napan nakilamay da Amado ken Nana Clara iti massayag ni Pinang iti dayta a rabii. Naulimek dagiti tao iti natayan a kas man adda kaamak ken likliklikanda. Adda met ni Lakay Angkuan ket isu ti nangikissiim ken ni Amado iti gapu ti panagpakamatay ni Pinang, segun iti impalgak kano ti balasang iti ina daytoy idi sarungkaranna ni Pinang iti balay ti asendero maysa nga aldaw sakbay a nagsamal: inregalo kano ti asendero iti kasosiona a puraw a ganggannaet ti balasang ket nagpapasanna a rinamrames daytoy iti tallo nga aldaw.

"Saanna kano a maawat ti nakapay-anna," innayon ni Lakay Angkuan. "Saan kanon a maikari ken ni Primo. Isu a ginudasna laengen ti bagina."

"Ni Primo, Tata, apay nga awan ditoy?"

"Di ammo ti yanna. Kinuna ni Iniong nga agin-inum kan nga is-isuna ni Primo iti kalapawna idiay talon itay aldaw. Awan kano metten sadiay. Napan ket ngata nagpakni dita bantay nga agpasanaang. Kaasi met."

Ket nakita manen ni Lakay Angkuan: ti nairut a kemkem, susumleng a mata ni Amado iti panagulimek daytoy. Idi kuan nagpakada ti agtutubo. Rimmuar iti lamayan, iti inaladan da Pinang ket nagtaray, a bulon ti panagririawna a kasla maawanan simbeng ti nakemna, a nangsarakusok iti sipnget.

NASAPA A SIMMALOG iti taltalon dagiti mannalon iti dayta a bigat. Ita nga aldaw ti rugi ti gapas. Bayat ti panangpadso dagiti kumpay ken lilit kadagiti pinuon ti kaam-amor pay la a pagay, pagsasaritaan latta dagiti mannalon ti panagsamal ni Pinang a katabtabon idi kalman ken ti kaawan pay laeng ni Primo. Maiballaballaet met ti nangngegda itay parbangon a kakasla dulluog ti no ania a panagbettak ken nagsasaruno a putok ti paltog a naggapu iti yan ti balay ti asendero. Adda kano nakita dagiti rimmuar a nagpaliiw a pumurok a nagalinaga a kasla uram iti napaderan iti natayag nga arubayan ti dakkel a balay. Ngem kasla kuriusidad laeng, saan nga inikkan dagiti mannalon iti importansia dayta ta nairuamdan kadagiti no kua ket rabrabii a panagpappaputok dagiti aglalang-ay a pasurot ti asendero.

Dimmaranudor iti laud ket naklaat dagiti mannalon kadagiti agung-ungor, kasla agbanbanang-es a dragon a sumungad a buldoser, payloader, backhoe ken grader, a nangasak ken nangikalos lattan iti madalananda a pinagayan. Didan sinurot ti desdes ti kariton ken pattoki. Agturongda iti purok ket linintegda ti kataltalonan.

Nagsardeng dagiti kumpay ken lilit ket nagtalinaedda a petpet dagiti butuan a dakulap dagiti mannalon a nagmamarangmang iti madalanan ti komboy dagiti makina. Nagpatnga ni Amado, napanna sinabat dagiti makina.

Ti asendero, nga agak-akak ken bumbumkis ti suotna iti kabutiogna, ken ti puraw a ganggannaet, nga agarup mayang-angin iti kuttong ken tayagna, dagiti daulo ti komboy. Nakalugan iti maysa a buldoser ti asendero, idinto a payloader met, a nakatag-ay ti pagakupna, ti yan ti ganggannaet. Nakasakay kadagiti dadduma a makinaria dagiti armado a kaduada.

"Ania ti kayat a sawen daytoy?" inriaw ni Amado a nairut ti kemkem ti dakulapna iti kumpayna.

Nagsardeng dagiti makinaria. "Sika, ukininam, hijo de puta, dika agindidiammo!" inlaaw ti asendero a nangwitwit ken ni Amado. "Sika la ketdi ti akinnakem iti napasamak idi rabii. Sika ti nangsugsog iti daydiay punieta a Primo a rumaut kadakami! Dua a buldoser ti pinuoranna! Pinanggepna pay a lib-aten ni Mr. Leech! Yutninayo amin!"

Apagapaman a nailabeg ni Amado, nangmalanga dagiti mannalon.

"Aginlalaingkayo, hijo de putakayo! Bagas ti ukininayo amin!" imbugkaw manen ti asendero.

"Animal, pakpakanenkayo, ik-ikkankayo iti nasayaat a trabaho, kasta ti subadyo? Ammok lattan a sika, Amado nga immama, ti mangdurdurog kadagiti muno a kapurokam--ken iti daydiay a laglag a Primo!"

"Diak ammo ti sasawem, apo asendero!" kinuna ni Amado nga itan sumsumleng. "Yanna ni Primo? Inan-anoyo ni Primo?"

Sineniasan ti asendero ti puraw a ganggannaet. Pinagsuek daytoy ti nakapangato a pagakup ti payloader ket natnag, nanabtuog iti pinagayan ti napungo, daradara a bagi ni Primo a madlaw a natatek iti bala. Nagaanabaab dagiti mannalon.

"P-Primo?" tinaray a pinarintuodan ni Amado ti bangkay. Idi kuan timmakder, agngarngariet, sumsumleng a nangkita iti asendero, sa iti puraw, sa kadagiti pasurot dagitoy a nakasagana dagiti armasda.

"Aginlalaing, ha? Agintutured! Ania ita, bangkayen a malungsot ti ukininanatta! Ngem di pay umanay ti biag dayta hijo de puta iti dinadaelna!" imbugtak manen ti asendero.

"Karkaritendak, yutninayo, a? Ikarkarityo kadi `toy ag-agumenyo a taltalonko? Ikarkarityo dagita a bambanti? Sige, agpatnga ti adda ukel-ukelna kadakayo, bagas ti ukininayo!" Bimmaba iti buldoser ket impaturongna ti iggemna nga armalait kadagiti mannalon. Idi awan agkir-in, imbaw-ingna ti igamna kadagiti bambanti iti asidegna ket pinarappapna dagitoy.

Timmulad dagiti pasurotna ket rinapidoda pati dagiti dawa. Nasagsag dagiti bambanti, nagessat dagiti bamban nga uratda ket iti pannakaalas-as dagiti garami a lasag, nagparang dagiti bislak a padeppa. Ngem uray dagiti padeppa ket nadaleb, nalasang a nagpasag kadagiti pagay a rinuros ti bala dagiti napipintek a dawana; naukas ti kurno dagiti dawa ket naitag-ay dagiti arutang a sititibker a nangitudo iti langit a pagas-assiwan manen dagiti pangen ti billit, ngem itan nabugak kadagiti putok, a pangen.

Nginarietan ni Amado ti buya. Kasla aglulok ket napaparintumeng manen iti yan ti bangkay ni Primo. Nagkidem iti nakair-irut, kinaemna dagiti dakulapna iti nakair-irut.

Idi kuan, naggunay ti payloader ti puraw a ganggannaet ket rinugianna a rugmaan ti daga, bukualen ken kuroben ken gaburan ti pinagayan.

"Saannnn! Diyo perdien dagiti dawa! Diyo dadaelen ti daga!" Ni Lakay Angkuan, nagtaray a napan nagdeppa iti masanguanan ti payloader. Idi kuan nagpakleb a nakadeppa pay laeng iti madalanan ti payloader tapno laeng lapdanna ti higante a makina.

Ngem saan a nangipangag ti payloader. Dirdiretso, intuloyna a rinugmaan ti daga, bukualen, kuroben, gaburan.

Pettat a rimkuas ni Amado, agririaw a tag-ayna ti sumilsilap a kumpayna, bimmanesbes a nangkamat iti payloader, inulina daytoy ket dinarupna ti nakalugan.

Bimsag ti asendero. "Hijo de puta! Patayenyo ti ukininana!" imbilinna kadagiti pasurotna. "Patayenyo dayta nga hijo de puta!"

Ngem ad-adda a naglagaw ti asendero idi bigla nga agririaw a dimmarup kadakuada dagiti mannalon a nakatag-ay dagiti kumpay ken lilit ken bunengda a sumilsilap iti sinamar ti ubing pay laeng nga init.

"Hijo de puta! Patayenyo ida! Hijo de put....."

» First Place, Short Story Writing Contest, GUMIL California, 1996
» Bannawag, Pebrero 16, 1998
» Anaraar, 2000