MIJAR VADIL, MANNURAT: TAGA-DUPAX

PETTAT DAYTOY a yaawidmo. Apagsangladmo iti eropuerto idiay Manila, inlayonmon ti nag-bus nga agpa-probinsia. Panggepmo a sorpresaen dagiti sangpetam. Tagiuraydaka ngem dimo impakaammo no kaanoka a sumangpet.

Sumipngeten idi makadanonka iti ili a nakayanakam. Laslasinem dagiti masabat ken malabsam a tao ngem awan nasalawmo nga am-ammom ket awan met nakabigbig kenka. Nalabit, ganggannaetka a talagan iti ilim ken kadagiti kailiam. Aganay a pito a tawenmo ngaminen iti ballasiw-taaw ket uppat a tawenen manipud daydi naudi a makalawas laeng nga isasarungkarmo iti purokyo.

Nalawag ketdi ti nagluposan ti ilim. Iti poblasion, konkreton dagiti dalan, addan koriente ket nakaranraniag itan ti nagpintasen a plasa ken dagiti nabubun-as a pasdek-komersial ken ti nakadakdakkel ken natangig itan a presidensia a sigud a tinabla; nakatartaraki met dagiti balbalay, awanen ti nagtagibulo wenno tinabla...

Ngem naupay ti riknam idi sumiasi ti inarkilam a traysikel manipud iti sementado a dalan-munisipal iti akikid a kalsada a sumrek iti barioyo: isu pay la ti ruburob ken natapok a dalan no kalgaw ken liklikkaong ken nalubo no kas ita a matutudo. Ket pasaray maitim-ogka no mailibsong wenno maidugpa kadagiti nagrungarong a bato ti ligay ti traysikel. Kapilitan pay a dimsaagka itay tapno duronam idi mailubo daytoy. Pitakpitakkan. Kayatmon ti agbabawi no apay a dika nangabang iti kotse idiay Manila kas ar-aramidem kadagiti kallabes a yaawidmo. Ngem paset ngamin ti panggepmo a mangkellaat kadagiti kapurokam ti idadatengmo a nanumo. Kayatmo a sangpetam a kasta ni tatangmo.

Naunday met a dinaliasat ti traysikel ti agsangapulo a kilometro a narikut a dalan a nangpisi ken nanglikawlikaw iti nakalawlawa a kataltalonan. Naslagen ti immindayon a bulan-laud ket iti agsumbangir, nakasilsilap dagiti nalimpian a lungog. Agal-alingasaw dagiti kaar-arado a tangkig. Inimasmo ti nakalamlamiis a pul-oy a nabudian iti nakairuamam a bang-i ken sabeng ti nalungsot ken kabukkual a daga. Simpeg ti dimo maibagasan nga iliw.

Simmabat ti anaw-aw dagiti aso idi lumaemkayo iti purok. Immuna a nagaw-is ti imatangmo dagiti naintar a pinuon ti marunggay ken katuday iti igid ti dalan. Malaksid kadagiti saggaysa a hinaloblak ken nagtagigalba a balay a nakaptan iti elektrisidad, kaaduan pay laeng ti pinan-aw, sinawali, tinaleb, tinidtid a kas iti sigud.

Pinasardengmo ti traysikel iti sungaban ti bit-ang nga agngudo iti dua a kadsaaran a pinan-aw ken tinabla a balayyo. Nasipnget a kasla usok ti bit-ang a rinuyagan dagiti pinuon ti alukon, pakak, salamagi, lomboy, santol, mangga, kaimito, tiesa, tsiko, abokado, niog, gumamela, rosal, bogimbilia ken dadduma pay a kayo ken muyong a kasilpo ti kasla bakir nga arubayanyo. Dimo ammo no apay a napasarimadengka itan ta nakadanonkan.

Apagdissaag ti drayber ti traysikel iti dakkel a maletam ken dagiti bag a naglaon iti pasarabo, addagitadan dagiti kapurokam a nakadlaw iti idadatengmo. "Addan ni Mijar! Addan ni Mijar!" inyikkisda ket nabuak ti purok. Nakaragragsak dagiti tao a nangpasangbay ken nangitulod kenka iti pagtaenganyo a nadlawmo a kasla lalo a dimmaan iti kaawan rangrangna a mapasir ta di pay nakaptan daytoy iti elektrisidad. Lawag-pagsaingan ti alinagana.
Di agpabatubat ti iliw dagiti kapurokam: Kumustakan, apo mannurat? Nakataytayag ken nakapudpudawka man met la a lalo itan, yor! Sus, mirkanokan nga awan kurangna, apok! Unay ket ngata a nagadun a `mirkana a nobiam? Dika pay la gamin agasawa! `Nian puonay a pintas `diay naisine a nobelamon, yus, pinitlok a binuya ket! `Mom, barok, `ray diak makaawat `ti ingglis ket pinagatangko idiay adim `diay Manila dagiti librom, uwen man! `Tay ngarud `tetsaid a mammamen, a, apo balikbayan...!

Addaytan ni tatangmo, nakaiggem iti narubrob a pagsaingan. Nakaul-ulimek. Nagmanoka. Kasla awan iiliwan ni tatangmo. Dinamagna laeng no napia met la dagiti kakabsatmo, dagiti manugang ken appokona. Nakumikom a nangimuestra kadagiti magangtan a kolman ken maisagana a pagsangaili kadagiti umay sumarabo.

Ti laeng barito a putot ni kasinsinmo a Kabog ti kadkadua ni tatangmo ditoy daan a balayyo. Pimmusay gapu iti sakit daydi nanangmo idi haiskulka pay laeng. Al-alaenyo nga agkakabsat idiay Amerika ni tatangmo tapno makipagnaeden kadakayo ngem agkedked daytoy. Nagpipintas ti biagyo idiay Amerika. Nagmamayat ti trabaho dagiti kakabsatmo. Ni manongmo a Moises nga inaunaanyo a diborsiado, maysa a nuclear engineer; ni manangmo a Noemi, doktora iti maysa a nalatak a medical center ket doktor met ti Amerikano a kaingungotna; sa ni manangmo a Florita, tartarawidwidanda iti Mehikano a lakayna ti bukodda a dakkel ken narang-ay a fastfood center.

Immay met naminsanen ni tatangmo idiay Amerika. Pinagsusublatanyo a kinakabbalay. Ngem awan pay lima a bulanna, nagpiliten nga agawid ta dina kano mairuam ti bagina iti klima ken iliwenna ti agtalon ken agbangkag. Ipatpatakderanyo ditoy purok iti dakkel ken napintas a konkreto a balay ket parakrakrakyon `toy daan a balay ngem di pulos umanamong. Dina pay kayat a pakaptan iti koriente ta mapurar kano iti nalawag unay a pagsilawan, kaykayatna latta kano ti kingki wenno pagsaingan a de-sedden. Uray dagiti appliances, dina kano esman ta saanna a masapul ida. Umanay kanon ti bassit a de-bateria a trasistor radiona a pagdengganna iti damdamag ken dagiti paboritona a drama. Kunana pay a dina kayat ti maluto kadagiti dekoriente wenno de-gas a paglutuan, ad-adda kano a naim-imas ti maluto iti sungrod a kayo wenno uging. Kasta pay a dina magustuan ti naipalamiis iti reprehidora ta amang kano a nanannanam ti lamiis ti inumen a danum iti malabi wenno karamba, ken no presko a nateng ken bunga, saan a masapul nga agilebben ta adu dagiti mulana a dengdengen wenno kanen a kappuros. Uray dagiti no kua ipatulodyo a kuarta ken abasto ken luplupot ket dina awaten wenno usaren no dadduma, kaaduan nga itedna kadagiti kabagianyo nga agkasapulan. Dimo no kua maawatan dayta a kasla kinasentimental wenno kinagagangay ni tatangmo. Rasonna a kabaelanna pay met a biagen, taraonan ken lupotan ti bagbagina. Wen met ngamin ta nakalawlawa ti talonyo a pagamgamulona kadagiti kabagianyo. Kasta met ti bangkag ken orchard nga isu ti as-asikasuen ni tatangmo. Iti tawenna nga innem a pulo ket innem, nupay puraw aminen a buokna ken kumuribetbeten ti kudilna kas maimatangam ita, langa ken tignayna ti nakapigpigsa ken nakabambaner pay laeng.

Nalabesen a tengnga ti rabii idi agpakada dagiti immiliw. Dandanin sa immay aminen a kabagian ken kapurokanyo ket nagkurang ti nayawidmo a sarabo. Pagpasensiaanyon kinunam ket nagiwaraska laengen iti berde a papel de banko.

Impakadam ti panaginanam kadagiti sumagmamano pay nga agiinum a kapurokam. Kayatmo met a makatungtong a nalaing ni tatangmo. Itay pay a dimo makita. Ammom lattan ti pakasarakam kenkuana: iti nalawa a siled iti akin-ngato a kadsaaran ti balayyo a pannakabiblioteka ni tatangmo.

Nadanonmo ni tatangmo a nakatugaw iti dakkel a butakana, naulimek a mangsussusop iti dinublana. Pinatangam. Malaksid kadagiti bambanag nga inunton itay dagiti simmarabo maipapan iti biagmo kas mannurat ken kas makipagili nga Amerikano, adu pay ti impadamagmo ken ni tatangmo. Dagiti panagbambaniagam idiay Europa, Aprika, India ken Latin Amerika iti panagsukisokmo kadagiti suratem a nobela. Dagiti nastrekmo a nalimed ken maiparit a disso ken pasdek idiay Rusia, Middle East, Ehipto, Israel. Dagiti am-ammom a nagngangato ken naglalatak ken agkakadayaw a tattao, kasta metten dagiti nakadinnamgis-abagam a nalalatak a kriminal, terorista, ken rebelde iti sangalubongan. Kaska la ubing a mailiwan nga aglastog ken agpannakel iti amana.

"Itoy a bulan," kinunam pay, "innak koma ket idiay Aprika ta subaybayak ti ethnic wars idiay Rwanda ken Congo ta adda paset ti madama a sursuratek a nobela a settingna sadiay. Ngem insanudko gapu laeng iti awis da Mayor. Pambarak metten makabakasion biit."

"Nasayaat unay ta pinatgam ida," kinuna ni tatangmo. "Nabayagen nga impakaammoda kaniak dayta a resolusion ti konseho-munisipal. Agkaraumay nga'd ditoy da Mayor. Ni Mijar, a, ti mismo a kontakenyo ta isut' maseknan kunak met idi idawatda a pakaammuanka. Dakay' a mismon ti mangibaga ken mangawis kenkuana, kinunak met."

"`Tang, madlawko a kasla awan gaganaygayanyo iti gakat ti munisipio ken ti sibubukel nga ili ti Dupax. Dikay' kad' maragsakan?"

"Apay a saan?" imbaw-ing ni tatangmo dagiti matana idi kitaem. "Maikarika unay a bigbigen ti ilim. Maragsakanak para kenka. Ngem diak ammo no maragsakanak para iti bagik."
Naimayengka iti imbatad ni tatangmo. Masdaawka. Kinitam ngem naatap dagiti matana a nakabaw-ing iti malingdan ti pagsaingan. Dika kadi maragsakan, tatang? Dinak kadin ipagpampannakel? Ta apay koma a di maragsakan ni tatangmo ita--apay koma a dinaka ipannakkel? Kalpasan ti uppat a tawen, manen, nagawidka tapno dar-ayam ti panagpiesta ti ilim--tapno patgam ti awis dagiti kailiam a mangpadayaw kenka kas naisangayan, maysa a kapatgan ken naindaklan a patanor ti Dupax. Sika, Mijar Vadil, mannurat a tubo ti Dupax. Kaunaan a maikkan iti kasta a pammigbig, kaunaan a maipaayan iti kasta a pammadayaw. Ta siasinoka aya? Sika ni Mijar Vadil, nalatak nga international bestseller fiction writer a nakabase iti Estados Unidos. Kadagiti kallabes a tawen, nakaparnuayka kadagiti nobela--nagbibileg a libro a science fiction, horror, thriller, detective, adventure, romance, a naimaldit iti rinibu a kopia ken naipablaak iti adu a pagsasao ken naiwaras iti sangalubongan ken nayakar kadagiti pelikula a pinilaan ti adu nga agbuya. Dinak kadi ipagpannakkel, tatang? Naglatakka kas maysa kadagiti kangrunaan nga American bestselling authors. Nagubonka iti pammadayaw: Fiction Writer of the Year, SciFi Writer of the Year, Horror Book of the Year, Novel of the Decade, Book of the Year kdpy. Mijar Vadil, naturalisado nga Amerikano, umili nga Amerikano, mannurat. Nalatak. Ken nabaknangen--rinibu a doliar ti inserrek kenka dagiti obram...

Maragsakanak para kenka. Ngem diak ammo no maragsakanak para iti bagik... Tatang, dinak kadin ipagpampannakkel?

"Lipatemon ti naisawangko," inyatipa ni tatangmo idi gay-atem ti agsao. "Aginanaka pay. Nabannogka la ketdi iti biahem ta laylayonmo metten a nagawid. Insaganan ni Butog `diay sigud a siledmo. Innak met maturogen." Ket timmakderen ni tatangmo.

Siksikan iti biblioteka ni tatangmo. No maikari a maawagan a biblioteka daytoy: dagiti nara a kabinet ken aparador ken lakasa a nakapempenan dagiti urnong ni tatangmo a kopia ti Bannawag. Iti maysa a suli, adda maysa a pagattao a kabinet a napno kadagiti libro ti klasika a gapuanan dagiti malalaki a mannurat iti sangalubongan. Linaon met ti maysa pay a daan a baul dagiti manuskrito ti sarita, daniw, salaysay. Ket iti antigo a lamisaan, naipatnga ti dakkel ken kadaanan a makinilia ni tatangmo.

Napaisemka. Malagipmo dagiti gamigammo nga agsurat idiay Amerika: bin-ig a dekompiuter. Tallo ti desktop a personal computermo nga adda iti nagdakkel a librarym iti nadaeg a taengmo idiay estado ti California. Dua ti laptop computermo ken adda pay palmtop computermo. Itugtugotmo dagitoy kadagiti papanam a lugar. Intugotmo ita a panagawidmo ti notebook computermo tapno makasuratka latta ditoy kadagiti pangtedmo a nobela ken maeditmo dagiti nobelam nga addan iti publisher. Bin-ig a konektado iti Internet dagiti computermo ket uray sadino ti yanmo, makasurat ken makaeditka a kasla addaka iti bibliotekam wenno iti publikasion a pagpapaayam idiay Amerika, ken makaakseska latta kadagiti kangrunaan a databank ken sentro ti impormasion ken panagsukisok iti sangalubongan.

Ket ita addaka manen itoy nanumo a biblioteka ni tatangmo. Dimo magawidan ti agipadis. Malagipmo a saanen a namnaminsan nga indiayam ken ni tatangmo nga igatangam iti napintas a computerna, a pakaptannan iti elektrisidad `toy daan a balayyo. Nangruna idi ipakitam dagiti alikamem nga agsurat idi nagyan iti balaymo idiay Amerika. Diakon a masapul dagita, barok, kunkuna met ni tatangmo. Maysa pay, saanakon nga agsurat pay, Mijar.

Malaksid a mannalon, mannurat met idi kabambannuaganna ni tatangmo. Pinullo met a dandaniw ken sarita ken salaysay ken tallo nga atitiddog a nobela ti inyula ti makiniliana ken naipablaak kadagiti pinanid dagitoy daan a Bannawag iti bibiliotekana. Ket malagipmo: awan pay nakemmo idi, kaludludonmon dagitoy a magasin, kasta met dagiti manuskrito ni tatangmo. Ah, ta adu a Bannawag ken manuskrito ni tatangmo idi ti napisang ken narugitan gapu iti kinaalikutegmo. A binalbaliwan a ginatang ken immakinilia manen ni tatangmo. Idi ammomon ti agbasa idi lima ti tawenmo, inugmokamon dagitoy a Bannawag ken dagiti sursuraten ni tatang ken dagiti inyulogna iti Iluko a literary classics. Imakmakinilia pay la idi ni tatangmo, basbasaemon dagiti sinuratna. Ket nupay patinayonmo idi a kuriruen ni tatangmo iti panagsuratna, dimo nauray a kinasemsemnaka. Maayatan ketdi iti kinauntonmo ta senial kano man a masiribkanto ket nalabit agbalinkanto kano a maysa a nalaing nga abogado. Siaanus idi daytoy a nangsungsungbat kadagiti nagadu a saludsodmo: Apay nga agsursuratka, tatang? Kasanoka nga agsurat? Kasano ti agsurat? Ania ti suraten? Agbalinakto kadi met a mannurat? Ngem kasano? Ken apay, tatang?

Nakaisemka manen. Idolom idi ni tatangmo. Ipagpampannakkelmo iti uray asino. Pakiap-apaam pay kadagiti kapatadam idi no kasta a kunada a pulpol ken mabisbisinan a mannurat ni tatangmo. Para kenka idi, kalalainganen a mannurat iti lubong ni tatangmo. Ta rabakem, amin a manuskrito nga indatagna ket naipablaak amin--awan naisubsubli! Ulit-ulitem idi a basbasaen dagiti sursuraten ni tatangmo: ti pakasaritaan ti nagkauna a Dupax; ti biag, dagiti kannawidan, kostumbre, tradision, pammati dagiti orihinal a taga-Dupax, dagiti Ilokano iti Dupax, dagiti Ilokano iti Ilocos, dagiti puli a pamuon, dagiti maingel ken malalaki iti kabambantayan ken kataltalonan ken kadandanuman ken iti pagbabakalan laban kadagiti tirong a Moro ken Hapones ken Intsik, kadagiti kolonialista ken imperialista a Kastila ken Hapones ken Amerikano...

Ket kadagita a sinurat ni tatangmo, kadagitoy a Bannawag ken daan a liblibro, naipasngay ken natagibi ti essemmo nga agsurat. Siksika, bagbagim ti nanggutugot ken nangmuli iti dayta nga essem ken panagem. Dika pinadas ti nagpaisuro ken ni tatang. Sabali ni tatangmo. Ad-adda a makasursuroka no bukbukodmo ti agtakuat ken agsuro; sabaliak, sabalika met, kunkunana. Ta no mabalbalin ket saan a kayat ni tatangmo a kinamannurat ti pagtun-oyam. Arapaapna a talaga nga agabogadoka. Ngem idi makitana a seriosoka ken madlawna a talaga a kabaelam, inanamongannaka met laeng. Ngem kinaritnaka, kinunana: No nayanakka, no pudpudnoka a mannurat--duktalem ti lubongmo, awatem, takderam, paneknekam, irupirmo.

Ket itoy met la a daan a makinilia, siksika manen a nagsuro. Saggaysa a talmeg idi damo: tammudo, pattungagan; tipa, tipa, tipa... Agingga nga uray agkidemkan ket dikan agkibaltang.

Segunda aniom iti haiskul idi makaipablaakka iti daniwmo iti Bannawag. Sa idi kuan, sarita. Nagsasaruno. Ket kinunam idi ken ni tatangmo: Artapanka, tatang, saanak la nga agbalin a basta mannurat--agbalinak a nalatak, ikarigatak! Ket idi addakan iti kolehio iti pinilim a kurso a mass communications, linawasen a linaon dagiti magasin dagiti sinuratmo. Agsursuratka latta iti Iluko ngem impangrunam ti nagsurat iti Ingles ta no apay met a kasla mabaduyanka idin iti Iluko. Ket kinuna ni tatangmo idi mangrugikan nga aglatak a mannurat: Inabaknakon, Mijar, inartapannakon nga agpayso. Ngem naragsakak itan. Maragsakanak unay. Ipagpampannakkelka, Mijar.

Ket idin ta nabigbigka iti panagsuratan, insardengen a naminpinsan ni tatangmo ti agsurat. Ta saan kano met nga isu ti pagsapulanna no di ket pagliwliwaanna laeng. Inggubetna ti nagtalon ken nagbangkag, nagagawa tapno maisakad ti panagadalyo nga agkakabsat, aglalao ket pimmusay idin daydi nanangyo. Kinuna idi kenka ni tatangmo: Diak nasurat ti obramaestrak ngem saanakon nga agsurat pay. Kabaelak pay met ngem kayatko a sika laengen ti mangituloy ken mangtungpal kadagiti arapaapko, Mijar. Ammok, dakkel ti masakbayam iti panagsuratan. Ket dinakto koma paayen--ti masuratmonto nga obramaestra, isu metten ti obramaestrak...
Agingga a nagturpos dagiti kakabsatmo kadagiti kursoda ket naigasatanda ti nakapagpa-Amerika. Idi nagturposka, nagpaayka iti maysa a warnakan idiay Manila kas literary editor ti maysa a literary journal. Ngem saanka a nagbayag ket idi pinatgam ti awis dagiti kakabsatmo idiay Amerika ket sadiayka a nagsuratsurat. Pinadas mo ti nagipatulod kadagiti sinuratmo kadagiti magasin sadiay. Padaniwdaniw, pasarisarita, pasalasalaysay. Adu a rigatmo a nangrugi. Agingga a nadlaw dagiti editor ken publisista ti talentom ket inikkandaka iti break nga agnobela. Napuntaam ket nagbalin a national bestseller ti sinuratmo. Nagsasaruno dagiti awis kenka dagiti pablaakan ket naiserye kadagiti magasin dagiti nobelam. Agingga a nailibro dagitoy ket daytay ti rugi ti amin...

Inasitgam ti daan a makinilia ket tinalmegam dagiti nagbubukel a tekla. Simpeg dagiti letra ket rimkuas ti tapok. nairut ti arigenggen ti makinilia. Binaybay-anen ni tatangmo `toy makiniliana?

Naibudi iti agngadalen a kanta ken ariwawa dagiti agiinum pay laeng iti baba ti nagsasaruno a naibiat a taraok dagiti kawitan. Iniddepmo ti pagsaingan ket rimmuarka iti biblioteka ni tatangmo. Nadagsen ti addangmo a nagturong iti siledmo.

LINAWLAWMO TI PUROK kabigatanna. Napnekka iti ragsak, saranta, parato dagiti kapurokam kenka. Lalllakay, babbaket, agtutubo, ubbing--idolodaka. Naggasatkan, aya, barok! Nagsariritka a talaga! Dayawdaka! Mannuratakto met, manong, tuladenka! Agsuratak koma met ngamin ngem kasano ngamin aya? kunkunada.

Pinasiarmo ti pagtaengan dagiti aapong, uuliteg, iikit, kakasinsinmo. Sinarungkaram dagiti kabaddungalam idi. Kaaduan kadagiti pumurok ti adda iti talon ket dinanonmo ida sadiay. Madama ti suyod ken limpia. Nasdaawka ta agarup hand tractor wenno 'kuliglig' aminen ti sarsarunuen dagiti mannalon. Manmanon ti agar-aramat iti nuang. Bumanurbor kadagiti sinilong. Pinukkawan ken winagisandaka dagiti mannalon. Linislismo ti pantalonmo ken sinuktom ti sapatosmo ket kinabbeng dagiti nakalinlinis ken nakaing-ingpis a dapanmo ti napitak, nagalis a tambak. Kinantiawandaka dagiti kapurokam. Ket adda man kasla agrisak nga iliw ken segga iti barukongmo a makabaddek manen iti talon, iti pitak; iti pinnarato, kinnantiaw dagiti mannalon kabayatan ti obrada.

Nariparmo dagiti agtutubo ken lallakay nga agiinnuna a sumarsaruno kadagiti agkulkuliglig iti maysa a nalawa a susuyodena sinilong. Inasitgam ida ket miniram dagiti piduten ken karawaenda iti kapitakan. Ararawan! Nagaduda ketdin, bugbugianda ta nalulukmeg ken pumuraw ti tiyanda. Timmapogka ket nakipagpidutka. Paboritom ti nakirog nga ararawan.

"Pagikkam, barok," indiaya ti immasideg a lakay ti alatna a nakatlon iti ararawan, alukap, tukak, buntiek ken dadduma pay a lames. Linasinmo ti lakay a kataeb ngata ni tatangmo.
"Tata Urton! Dakay' met gayam! Kumustan ngay? Dikay' sa nakita kadagiti immay `diay balay idi rabii, a?" Impisokmo iti alatna ti rakemmo nga ararawan.

"Naammuanmi ti isasangpetmo. Ngem nagalumiimkam' metten nga immay." Immisem ti lakay. Adda tinukmaanna iti kapitakan a nagiwesan ti kuliglig ket idi kuan, petpetnan ti maysa a kumulkulaidag a lames. "Dagitoy ti adu a lames itan iti talon, barok," kinunana, "bangkok, kunada, awanen `di sigud a kapaltatan. Adda pay ketdin dagitay kunkunada nga aprikan a paltat. Pati burikaw ken buntiek, manmanon. Annad ti panangkammel iti bangkok ta nasaem ti singilna."

"Kumusta gayamen ni Ason, tata?" Dinamagmo a bulonmo a nangkarawa iti batog ti nasiputam a nagkimaw ken nagbarekbek. Kaubingam ken kinaadalam iti elementaria ken haiskul ni Ason a balasang ni Tata Urton nga ulila metten iti ina a kas kenka

"Kaasin' Apo, maestran `diay kaubingam. Mangisursuro iti elementaria ti purok, uppat a tawennan. Addada ita `diay nay pakarso ken adina, isagsaganada ti pangngaldaw `giti agsuyod... Ne, ney... neay! Nasingilkan sa metten, barok?

Inwarsim ti nakemmegmo a bangkok ket piniselmo ti tanganmo. Timbog ti dara. Napamusiigka iti saniit.

"Dagita la ararawanen ti kammelem, barok, amangan ta lumteg `ta imam ket hangkan makasurat, `la!" Inyisem ni Tata Urton.

Nakisarsaritaken nakipagkammel ken ni Tata Urton agingga nga agtindeken. Napekpekyo ti alat ket impaipan impaluto ni Tata Urton.

"Ditoykan a mangaldaw," inyawis ti lakay kenka idi maiddep ti makina dagiti kuliglig. "Tapno maramanam `diay naalata. Ammok ket a gustom ti kinirog nga ararawan ken alukap. Ken kayatnaka met a kasango ni Ason. Ammok a mailiw met kenka `diay kaubingam.

Naglalanglangkayo iti sirok ti narukbos nga akasia iti pungto ti talon ni Tata Urton. Lauya a netib a manok a nasagpawan iti naganus a papaya ken uggot ti sili, ken pinakbet a napnek iti nayadi a bugguong ti sagana ni Ason. Nasayamusom ken nakalinlinay ti innapuy. Napaksiw iti pias ti natiliwyo a paltat ken naikirog ti ararawan ken alukap. Adda pay bugguong-aramang a nagalipan iti kamatis ken naganus a lasona. Inimasmo ti nagkammet. Narasaw dagiti nagkuliglig ta pinettakanda adgiti labayda iti kappuros a sili ti sairo ken ibulbulonda ti gin a linuktan ti Tata Urton. Adut' saludsodda kenka ket imbinsam met dagiti padpadasmo kadagiti ganggannaet a lugar.

Umis-isem laeng ni Ason a makumikom nga aggao iti innapuy ken sida. Narimat latta dagiti matana ken dina pay pinuted ti nagngisit ken pagassiket a buokna. Ket idinto a kunana itay a no kastoy a bakasion iti eskuela ket inaldaw ditoy talon, nalinis latta ti kayumanggi ken muldotan a kudilna. Limmabbasit dagiti pingpingna ken lalo a nagalinuno ti agsumbangir a kallidna itay imbagam a pumimpintas latta. Isu ti nangted iti labaymo a pinunnona iti pinilina a dalem, batikuleng, payak, ulo, kimmol ken luppo ti manok a nagkikinniddayan la ngarud itay dagiti agtutubo. Ammo latta ni Ason dagiti paboritom a paset ti manok. Idi ubbingkayo, pasaray idiayka balay da Ason a mangan, kasta met ni Ason idiay balayyo, no agparti dagidi nanangyo iti manok wenno no adda naimas a sidayo. Nagpatpatangkayo ken ni Ason kalpasanna. Naayatanka iti panagsarsarita ni Ason ta nupay propesional a mannursuro, Iluko a nakapurpuro ken naguuneg ti saona. Idinto nga Ingleska nga Ingles ta maikawaka unayen nga agiluko.

Linagipyo ti panagubingyo. Nagsaritaanyo ti kinamaestrana. Nadlawmo ti kinanasionalistiko dagiti puntona. Kinunana nga adut' rituer ti sistema ti edukasion ti Filipinas. A ti maipakpakat kano ket misedukasion imbes nga edukasion. Nagsaritaanyo met ti kinamannuratmo. Inulitna ti panangdayaw ken kablaawna kenka. Nakalatlatak ken nakabakbaknangkan ket dikan maikari a bumaddek iti nanumo kaeng a Dupax, kinunana. Saankan a Filipino no di ket Amerikano, innayonna, saanen nga Ilokano no di ket Yankee! Immisemka laeng ket imbatadmo a nakarkaro pay ti kinanumo ken kinapanglaw dagiti nadanonmo a lugar idiay Aprika ken India ngem nairusokmo met. Sigudak man met a mannalon ket iti kaaddak idiay New York wenno California wenno iti sadinoman a dadakkel ken moderno a siudad, il-iliwek ti kapitakan ken kabingkolan, kinunam. Isu a Filipinoak pay laeng, kangrunaanna, Ilokanoak pay laeng ket diakto pulos mailibak wenno mailaksid dayta sadinoman ti yanko.

Dika mapaspasugkian, wen?" Inyisem ni Ason. "Uray ta idoloka latta met. Kinapudnona ket kompleto ti koleksionko kadagiti librom nga iduldulinko, Mijar."

Naragsakanka iti nalimed iti naammuam iti kaubingam.

"Ngem," intuloy ni Ason, "dispensarem no ibagak a dudua pay la ti naungpotko a nabasa kadagiti librom. Diak ngamin unay kadagiti komtemporario nga American fiction, nangruna dagiti makunkuna a bestsellers. Madayyegak iti kinabayolente ken kinabulgarda. Kaykayatko dagitay literatura ken klasika, ammom metten. Ken siempre, dagitay Filipino a mannurat nga agsursurat maipapan kadagiti Filipino."

Dimo ammo no apay a dika nakatagari.

"Alla, dika mapaspasugkian, kunak met!" Siiisem latta ni Ason. "Sika latta ti idolok a mannurat, Mijar, mamatika. Ita la nga ilatakko: inurnongko amin dagidi impapaaramidko ken inregregalom kaniak a dandaniwmo nga Iluko. Kinartibko pay dagiti daniw, sarita ken salaysaymo iti magasin ken pagiwarnak. Impailibrok ida. Amang a kaykayatko dagiti damo a sinuratmo a mangiladladawan iti Dupax. Ulit-ulitek ida no kua a basbasaen. Ar-aramatek pay iti eskuela. Iduldulinko ida kas maysa a nakapatpateg a gamengko."

Naperrengmo ti kaubingam. Rumimrimat latta dagiti mata ni Ason.

SINAPULMO NI TATANGMO idi makasangpetka iti balayyo. Naladawen a malem. Nadanonmo daytoy iti bibliotekana a mangbutbutingting iti daan a makinilia. Daldalusan ken lanlanaan ni tatangmo ti daan a makiniliana. Siuulimekka a nangipusot iti kasla nabannogan unay a bagim iti daan a butaka iti malikudan ni tatangmo.

"Pagungarek `toy makinilia, barok," kinuna ni tatangmo idi agangay a nangburak iti naiballawang nga ulimek iti baetyo. "Agsuratak manen."
Minulenglengam ti likudan ni tatangmo.

"Diak agsuraten kinunak idi," intuloy ni tatangmo, "ngem kabaelak pay ti agsurat, Mijar. Masapul nga agsuratak manen ket ikarigatak a rugian ti obramaestrak." Tinipana ti makinilia. Nalamuyoten ti nangngegmo nga arigenggen.

Nagsennaayka iti nakaun-uneg a kas man pinangalut-otmo iti kayatmo nga ibisik. "Tatang..." inrugim. "Ania kadi ti biddutko? Ania ti nagkurangak kas mannurat. Adda im-impem kaniak, tatang, madlawko, ammok--iti kinamannuratko. Apay, `tang, pinaayko kadi aya ti arapaapmo kaniak? Kinapudnona, natungpalko a nalablabes pay ngem iti tinarigagayam. Ngem diak ammo, `tang, ta kasla dimo awaten ita ti balligik kas balligim met. A kasla maupayka kaniak. A kasla saanakon a maikati nga ipagpannakkelmo..."

Inibbatan ni tatangmo ti makinilia. Sinindianna ti pinadisna ket sinangonaka. Simmusop. Nagpug-aw ket nagkulkulinikon ti nakaing-ingel asuk sa nagpukaw daytoy. "Barok, talaga a nasakit ti nakemko. Ammok, masdaawka no ibagak a napaayak sa kenka. Diak kinalikaguman ti ak-akmem ita iti panagsuratan. Diak inarapaap kenka ti tinurongmo wenno ti yanmo ita."
Diak pay nasurat ti obramaestrak. Saanakon nga agsurat. Sikan ti mangituloy kadagiti arapaapko iti panagsuratan, Mijar...

"Kunaek a nalabesam, Mijar. Kunaek pay a nagkamtud. Nagkurangka iti bukodmo nga ili--kadagiti kailiam. Iti bukodmo a bagi. Nalipatam ida, nalipatam ti bukodmo a bagi, Mijar... Dagiti nobelam, ala, wen, bigbigbigen ti riniwriw nga agbasbasa iti sangalubongan. Ngem bin-igda a pantasia ken ilusion, kinadamsak ken kinadagem a manggubuay laeng iti materialistiko, agresibo, managimbubukod, bimmuli a pampanunot..."

Dimo madaeran ti kas man mangrukrukod, manidsidir a matmat ni tatangmo iti labes ti kulinikon ti nakaing-ingel nga asuk ti birhinia a pinadis. Ket dika makaarikap iti maibalesmo a balikas.

"Adtoy, immayka tapno awatem iti panangbigbig, panangpadayaw kenka ti ilim. Ngem inutobmo kadin no maikarika met laeng, barok? Ganggannaetka iti Dupax. Amerikanoka, amerikanokan. Taga-Amerika. Ket dayta a pagilian ti intantandudo ti isip ken plumam. Ti indaydayaw, inkarkarit ken insaksakitmo kadagiti librom. Sinursormo pay dagiti lugar iti lubong a nagal-alaam iti isuratmo. Sinursurom ti agduduma a pagsiriban. Inammom ti palimed dagiti tattao ken nasion. Ngem saan ngata nga awan kapay-anna dagita ta binirokmo laeng dagiti imposible ket nagsuratka kadagiti kinaganggandiong, kinaubbaw, am-ammangaw, panaglablabes." Ta ti ad-adda a sinarakmo ngamin, barokmo, ket daydiay kinalatak ken kinabaknang a patiem itan nga isu ti kaipapanan ti makunkuna a balligi..." Inyarsang ni tatangmo ti pinadisna. Immanges iti nauneg, sana intuloy: "Nalipatam ti bukodmo a pagilian a makasapul met koma iti bileg ken saranay ken panangisakit ti isip ken plumam, Mijar. Ta ditoy, makitam met ket koma, masarakam met, ket maiparangarangmo ken mairupirmo dagiti kinapudno a mangwaya ken mangtarabay ken mangtaginayon koma iti kultura ken literatura ti pulim."

No apay a dika makasungbat ken ni tatangmo. Tatang... Kasano ti agsurat? Ania ti suraten? Agbalinakto met a mannurat, ngem kasano? Ken apay?

"Ladingitek, anakko," nagbarbar ni tatangmo. "Ladingitek ti kasla panangtagibassit wenno pananginsultok pay ketdi kenka, sika a mannurat a bigbigbigen ti sangalubongan. Dinak koma kagura. Dimo koma pakaumsian wenno pakaupayan. Ta kinapudnona, ipagpampannakkelka pay laeng met, barok... Ipagpampannakelka latta." Nakitam ti panagtaraigid ti lua ni tatangmo. Imbaw-ingna ti rupana kenka iti agarubos dagitoy.

"Tatang..." nayesngawmo ket ginandatmo ti tumakder, kayatmo a rakepen ni tatangmo. Ngem no apay a kaska la naadasan. Kaska la naibalud iti daan a butaka. Ket siuulimek, insinop ni tatangmo dagiti pinangdalusna iti makinilia sa nagpakada kenka.

MAUDI A RABII ITI TALLO nga aldaw a piesta ti Dupax. Reprep ti tao iti plasa. Ita a rabii ti pannakapadayawmo. Iti dakkel nga entablado ti plasa, ken iti sanguanan, adda amin a presente ken nakatugaw dagiti opisial ti ili ken ti probinsia agraman ti diputado ti distritoyo ken ti senador a tubo iti deppaaryo.

Ti mismo a mayor ti nangsukon kadakayo ken ni tatangmo itay sumipnget. Madlawmo a kasla mapilpilit ni tatangmo. Dikay' pay unay nagsasao iti amam manipud inruarna ti im-impenna kenka.

Adu dagiti kanta ken sala ken bitla nga impaay ti tumunggal bario ti Dupax sakbay ti pannakapadayawmo. Sinublatmo ti mikropono kalpasan a maawatmo ti balitok a plake ken medalion ti pammadayaw. Inyebkasmo ti nalaus a ragsak, yaman ken ayatmo kadagiti kailiam. Ta iti laksid ti amin a pinanawam ida ket nagbalinka a makipagili nga Amerikano, didaka pulos linipat wenno linaksid a kas taga-Dupax. Ket impalgakmo ti saksakit ti nakem kenka ti tatangmo nga isu a nakamurmurayam ken nakaam-ammuam iti pudpudno nga akemmo kas mannurat--mannurat a taga-Dupax. Sorpresam dayta ken ni tatangmo, pinagpampanunotnaka dagiti imbatad ni tatangmo ket nakabukelka iti pangngeddeng.

"Diak koma gayam maikari nga umawat itoy a pammadayaw," kinunam. "Ngem diak met kayat a paayen wenno upayen ti talek ken panamatiyo kaniak isu nga awatek ngarud ita daytoy a sipupuso ken sipapasnek a kaipapanan ngarud ti nasken a panangipaneknekko kadakayo a maikariak met laeng. Ket ita, ilatakko: kenka, tatang, kadakayo, kailiak, a waswasekon ti pannakipagilik iti Amerika ket agsubli ken agnaedakon a maminpinsan iti Filipinas kas Filipino, ken kangrunaanna, ditoy Dupax kas Ilokano!"

Nagsisipat ken nagiikkis dagiti tao, indir-ida ti naganmo.

"Wen agyanak manen ditoy Dupax ket ditoyak nga agsurat. Diak pay nasurat ti obranaestrak ket ditoyko a suraten. Ket dakayo, patgek a kailian, ti agpaay nga inspirasion ken kangrunaan nga agbibiag itoy nga obramaestra!"

Nakarkaron ti sipat ken dir-i dagiti tao. Intakder dagiti opisial ti nagsipat. Idi taliawem iti likudam, nakitam ni tatangmo iti yanna iti abay dagiti opisial ti ili, nakatakder met, agsipsipat met, ken aglulua.

Aglulua ni tatangmo ngem umis-isem.

NGEM KASANON TI INTERNASIONAL a trabahom? Kasanon ti obligasionmo kadagiti riniwriw nga agbasbasa a mangsegsegga kadagiti piksionmo? Ti reputasionmo a tagtaginayonem kas Amerikano a mannurat? Ay, Mijar, di bumurong nga agbalinka a mangurkuranges laengen a mannurat no umayka agpupok iti daan a balayyo ken agkul-ob iti daan a makiniliam!"

Adu ti saludsod ni Ason idi sarungkaram iti taengda iti maysa a sardam.

"Ason, agsuratakto latta ket dayta't trabahok. Mannuratakto latta ket daytat' kinabaknangko."

"Ngem ania koma met ti suratem ditoy Dupax? Ania koma met ti pakatignayam, ti pakainspiraram tapno ditoymo a masurat ti obramaestram? Ania ngay ti suratem? Sadinoka a mangrugi nga agsurat?"

"Kaanokay' kadi nga agraep, Ason?"

"Aglimpiada pay lan' bigat ket rugianmi metten ti agsekka. `Ton sumuno a bigat ti paraep. Apay `ya?"

"Umayakto met makiraep, Ason, a? Ammok nga agraepkanto met. Ket ipakitakto kenka a kaslaak pay la idi kapardas nga agraep. Aglumbatanto manen no kayatmo!"

"Ay, ni Apo Amerikano a mannurat--agraep? Ambilibabol! Sus, kulongkulongenkanto manen, a! Aniantot' dusa ti maabak?"

"Anianto ketdit' premio ti mangabak?"

» First Place, Short Story Writing Contest, Kokua Lima Hawaii No Literary Awards 1994
» Bannawag, Setiembre 19, 1994